ნუ მკითხავთ, როგორ აღმოვჩნდი სვანეთში, იმ ადრე-შუასაუკუნოვან წესჩვეულებათა მიმდევარი ხალხით დასახლებულ მაღალმთიან რეგიონში, მე _ ახალგაზრდა და ფრიად წარმატებული ბიზნესმენი ფილადელფიიდან, რუსეთში კონცესიების შესაძენად ჩასული. დამეთანხმებით, ფრიად შთამბეჭდავი “ვირაჟი” გამიკეთებია! იმიტომ, რომ დრო იყო ასეთი: “ბობოქარი 20-იანები,” “ჯაზის ეპოქა,” “ლამაზად დამთვრალი წლები”… ჩემი თაობის ხალხი, ყველანი ერთად, ოდნავ შერყეულები ვიყავით…

თუმცა, ამ მთვრალი და ბობოქარი ჯაზის თანხლებით, ამერიკა ინტენსიური მოდერნიზაციის გზას დაადგა: პირველი მსოფლიო ომიდან გამარჯვებით გამოსული ქვეყანა ერთბაშად სახეს იცვლიდა _ სოციალურად, ეკონომიკურად, კულტურულად. ბიზნესის ციებ-ცხელება, ტექნოლოგიური ბუმი, სამეცნიერო გარღვევები _ ამათ დაიპყრეს ხალხის გონება და გულები და იქედან ხელოვნება, რელიგია და პოეზია განდევნეს. ფორდის საავტომობილო ქარხნის კონვეიერები არა მხოლოდ მანქანებს, არამედ ადამიანებს უშვებდა, მუშათა სოციალური მოწყობისა და ორგანიზაციის ახალი, მეცნიერული მეთოდების დანერგვით. ეს ეგრეთწოდებული “ფორდიზმი” ლამისაა ქვეყნის პოლიტიკურ სისტემად იქცა, როგორც რუსეთში _ ბოლშევიზმი. ჩვენში მასობრივი წარმოება-მოხმარებისა და სოციალურად უზრუნველყოფილი საყოველთაო კეთილდღეობის ქვეყანა ყალიბდებოდა. ხოლო ამ “ფორდიზმის” გვერდით იყო “ფროიდიზმი” _ საშუალო ფენის წარმომადგენელმა ამერიკელმა ზიგმუნდ ფროიდის იდეები საკუთარ სექსუალურ პრობლემებზე ისე მოირგო, რომ ლამისაა რელიგიური შვება იგრძნო. მახსოვს, ნიუ-იორკ ტაიმსი წერდა: “რელიგია განწირულია, აცხადებს პროფესორი ფროიდი, მისი ალაგი მეცნიერებამ უნდა დაიკავოსო!” იმ ხანად, ყოველი მეორე ამერიკელი დიასახლისი ისევე ეტანებოდა პოპულარულ ჟურნალებში ფსიქოანალიზის შეასახებ გამოქვეყნებულ სტატიებს, როგორც ბეტი კროკერის სამზარეულო წიგნს. სარეკლამო ტექსტები და სლოგანებიც კი ფროიდისტულ თემატიკას იყენებდნენ: “ჰალიტოზისი, ანუ პირში ცუდი სუნი გაქვთ, ქალბატონო? მამაკაცები ზურგს შეგაქცევენ, მარტოობისთვის განწირული ყოფილხართ! გზა მიეცით თქვენს ლიბიდოს _ შეიძინეთ უებარი პირის სავლები საშუალება: ლისტერინი!” სხვათა შორის, სარეკლამო საქმემ თვით იესო ნაზარეველიც თავის საბრენდო სახედ აქცია: “იესოს უყვარხარ მაშინ, თუ ხარ ჯანსაღი და წარმატებული!!!” გაყიდვებისა თუ მარკეტინგის მენეჯერების ხელიდან-ხელში გადადიოდა ბრიუს ბარტონის წიგნი: კაცი, რომელსაც არავინ იცნობს _ სადაც გამოყვანილი იყო იესო ქრისტე, როგორც ენერგიული მარკეტოლოგი, რომელმაც თორმეტი მენეჯერის მეშვეობით დააარსა უაღრესად წარმატებული გლობალური კორპორაცია “ქრისიტანობა.” საზოგადოების ფიზიკური და ფსიქიკური სიჯანსაღე დემოკრატიის უცილობელ პირობად იქცა. მაშინ დაიწყეს კალორიების დათვლა ისევე, როგორც მანმადე ფულს ითვლიდნენ და ვიტამინების გამო ზრუნვაც იმდროინდელი წამოწყებაა. “მშრალი კანონის” შემოღებაც ჯანსაღი ცხოვრების ახალმა წესმა დააჩქარა _ ანგლო-საქსმა პურიტანებმა ერის გენეტიკური სიწმინდე დაისახეს რელიგიურ საზრისად, ლოთბაზარა იტალიელ და ირლანდიელ კათოლიკეებსა და ასეთსავე ურიებს ანტი-ალკოჰოლური ბრძოლა გამოუცხადეს; ამ საქმეში რასისტი “კუკლუკსკლანელებიც” გვერდით დაუდგნენ, განსაკუთრებით _ ქალები.

მაგრამ ახალგაზრდა ხალხი მაინც სვამდა _აკრძალული ხილისადმი სწრაფვის ძალით _ და სიმთვრალე “პრესტიჟულ და ელიტურ” მდგომარეობად მიიჩნეოდა, იმიტომ რომ, როგორც გითხარით, მაშინდელი ახალგაზრდები ცოტა შერყეულები გახლდით და, საერთოდ, ეპოქა იყო პარადოქსული. ფროიდიზმის კვალობაზე, აინშტაინის ფარდობითობის თეორია ისეთივე პოპულარული იყო, როგორც “ჩარლსტონი” _ ულტრა-მოდური ცეკვა, რომელმაც წალეკა ამერიკა, პირდაპირი გაგებით: 1925-ში, ორას ორმოცდაათი მოცეკვავის მიერ ერთდროულად შესრულებულმა “ჩალსტონმა” ბოსტონის ერთ-ერთი კლუბი ჩამოანგრია, ხოლო იმ კლუბს “პიკვიკის კლუბი” ერქვა. დიახ, ასე იყო, ძველი და ტრადიციული ცხოვრება ინგრეოდა განახლების საცეკვაო რიტმში _ აინშტაინისეული “ფარდობითი ჩარლსტონის” კანონებით… და, რაღა თქმა უნდა _ ფულის ყოვლისშემძლე ძალითაც, რომელიც არა მხოლოდ ფიზიკურ-საცეკვაო ფარდობითობაზე, არამედ დროის შექცევადობაზეც იხარჯებოდა. იმ ჩვენი შერყეულ თაობის კრებითი სახე შექმნა ახალგაზრდა ფრენსის სკოტ-ფიცჯერალდმა, რომანში “დიადი გეტსბი” _ კაცი, რომელსაც სწამდა რომ დიდი ფულით შეძლებდა წარსულის მობრუნებას და ერთ-დროს აუხდენელი სიყვარულის გაცოცხლებას… იმ გეტსბისაც სწორედ ის “ექსისტენციალურ-ფინანსური ჩარლსტონი” უთამაშებდა თავში, რომელმაც, საბოლოო ჯამში, მთელი ჩენი ეკონომიკა დაანგრია იმ ბოსტონური კლუბივით _ “საფონდო ბაზრის დაქცევა!” “დიდი დეპრესია!”

ამ მემუარებს ორი წელია რაც ვწერ, 1967-ში დავიწყე: პარიზის ქუჩებში და ამერიკის საუნივერსიტეტო კამპუსებში სტუდენტები ბარიკადებს აგებენ და “ბურჟუაზიულ მორალსა და მომხვეჭელობას” ეომებიან; ვინ იცის საით წავა ეს ყველაფერი…

რუსეთი ახალგაზრდობიდან მიზიდავდა; კოლეჯში სწავლისას ტურგენევის რომანების კითხვა მიყვარდა. ჩემი ოცნება უფრო შორსაც მიდიოდა _ რუსეთის თურქესტანისკენ, სადაც ბინადრობს მარკო პოლოს მიერ აღწერილი ვეება ერკემალი, სახელწოდებით Oვის Pოლი, აი სწორედ მაგაზე მინდოდა ნადირობა… არა, ერნესტ ჰემინგუეისა არაფერი მცხია; ეგ უფრო ჩემი მეუღლის სტიქიაა _ ჩემი უტკბესი და უსაყვარლესი მერიონისა; მართლაც რა ტკბილად შევაბერდით ერთმანეთს, ზუსტად მეოცე საუკუნის ტოლები ვართ ახლა…

ბიზნეს-ადმინისტრირების მაგისტრის ხარისხის მიღების შემდეგ დავიწყე მუშაობა საშუამავლო ფირმაში “პორტნოი, დოკტოროუ & კუგელმას.” 1926 წლის გაზაფხულზე გავიცანი აიზეკ ტრეიდერი, საბჭოთა რუსეთთან მოვაჭრე კომპანია “ამტორგის” კაცი. სწორედ მისგან შევიტყვე იმ ეკონომიკური ექსპერიმენტის შესახებ, რომელიც ბოლშევიკურმა ხელისუფლებამ წამოიწყო. იმ ხანად რუსები ე.წ. “ახალ ეკონომიკურ პოლიტიკაზე” გადავიდნენ, იმიტომ რომ მყარი ვალუტა ესაჭიროებოდათ, საამისოდ კი შიდა ბაზარი და წარმოება უცხოური კაპიტალისთვის უნდა გაეხსნათ, მათ შორის ჩვენთვის _ ამერიკელებისთვის, ყველაზე მოწინავე ტექნოლოგიებს რომ ვფლობდით და დიდ კაპიტალსაც. მყარი ვალუტის მოსაზიდად საბჭოთა მთავრობამ უცხოელ ბიზნესმენებს კონცესიები შესთავაზა, ანუ _ შესაძლებელი გახდა რუსულ ეკონომიკაში კაპიტალის დაბანდება და მოგების ამოღება, რაც იმათ ეკონომიკასაც დაძრავდა მკვდარი წერტილიდან და ჩვენეულ კაპიტალსაც ფართო საინვესტიციო სივრცეს უხსნიდა. ამგვარი კონცესიები ეკონომიკის თითქმის ყველა სფეროს მოიცავდა _ სასარგებლო წიაღისეულის მოპოვებით დაწყებული, ხიზილალისა თუ ხალიჩების დამზადების ჩათვლით. როცა მე ამ საქმეში ჩართვა განვიზრახე, საბჭოთა რუსეთში დაახლოებით ოთხმოცდაათამდე კონცესია ოპერირებდა, თუმცა ამათგან სულ ხუთი თუ ექვსი წარმოადგენდა სერიოზულ ინვესტიციას, ხოლო მათ შორის გამოირჩეოდა: ბრიტანული კომპანიების მიერ ამოქმედებული მაღაროები და საწამოები ურალის რეგიონში; ხე-ტყისა და მერქნის გადამამუშავებელი დიდი კონცესია გერმანული ფირმის _ “ვალდუნგსინდუსტრი” _ ხელში; კრუპის და დრუადის სასოფლო-სამეურნეო კონცესიები დონისა და ვოლგის რეგიონებში; და მსოფლიოში უდიდესი მანგანუმის საბადო ჭიათურაში, საქართველო, რომელსაც ფლობდა ავერილ ჰარიმანი, ერთ დროს “იუნიონ პასიფიკის” აღმასრულებელი დირექტორი, ხოლო შემდგომში სახელოვანი დიპლომატი და საერთაშორისო მოღვაწე _ მეორე მსოფლიო ომის დროს ამერიკის ელჩი რუსეთში, შემდეგ ბრიტანეთში, შემდეგ “მარშალის გეგმის” კოორდინატორი, პრეზიდენტ კენედის საერთაშორისო მრჩეველი, ხოლო ამჟამად _ პრეზიდენტ ლინდონ ჯონსონისა. ავერილ ჰარიმანი მართლაც რომ გამჭრიახი, დიპლომატიური გონების კაცი გახლდათ და მალევე მიხვდა, რომ ბოლშევიკური მთავრობა არცერთ კონცესიას, საბოლოო ჯამში, გასაქანს არ მისცემდა: ყოველი წარმატებული საქმე კიდევ ერთი დადასტურება იქნებოდა კაპიტალისტური წარმოების წესის უპირატესობისა და ეფექტურობისა კომუნისტურის პირისპირ. ეს უკვე იდეოლოგიისა და პოლიტიკის სფეროა, ხოლო ტოტალიტარული რეჟიმები, რაც უნდა ეკონომიკურ შეჭირვებაში იყვნენ, თავიანთ იდეოლოგიურ და პოლიტიკურ პრიორიტეტებს არ ღალატობენ. ამიტომაც, მთელი ეს საკონცესიო საქმიანობა ბლეფით დასრულდა… მხოლოდ ჰარიმანმა მოახერხა და მისთვის კუთვნილი მოგების საკმაოდ მსუყე ლუკმა მაინც ასწაპნა ბოლშევიკებს, მეტიც _ თავისი დიპლომატიური ნიჭით მათი “მეგობრის” რეპუტაციაც დაიმკვიდრა…

“პორტნოი, დოქტოროუ & კუგელმასში” ინტერესით შეხვდნენ ჩემს საბჭოურ-რუსულ საკონცესიო წამოწყებას და გადავწყვიტეთ, რომ მე ჩავიდოდი რუსეთში საინვესტიციო პირობებისა და მომგებიანობის შესასწავლად, ხოლო ჩემი მეუღლე, მერიონი, რომელიც ჟურნალისტი გახლდათ, “Aსია Mაგაზინ” – ის კორესპონდენტის სტატუსით იქაური ქალების სოციალურ მდგომარეობას განჩხრეკდა და პერიოდულად სტატიებს გამოაქვეყნებდა ხსენებულ ჟურნალში. არ დაგიმალავთ, დიდი ენთუზიაზმი დამეუფლა, ვფიქრობდი რომ წინ უაღრესად საინტერესო შეხვედრები მელოდა, ამათ შორის კი უმთავრესი _ მარკო პოლოს ერკემალთან, Oვის Pოლი-სთან… აიზეკ ტრეიდერმაც (“ამტორგიდან”) მზადყოფნა გამოხატა დამხმარებოდა და დამაკავშირა პარიზში მცხოვრებ ვინმე პოლკოვნიკ სლოუნთან, რომელიც საფრანგეთში საბჭოთა რუსეთის მაშინდელ ელჩს ახლოს იცნობდა.

დიახ, მოსკოვისკენ ჩვენი გზა პარიზზე გადიოდა. პარიზი, ჩემი მერიონის მშობლიურ ქალაქი… ალბათ უნდა ვიამაყო იმით, რომ მე, ამერიკელ ებრაელს, ფრანგული არისტოკრატული ოჯახიდან გამოსული ქალი მყავს ცოლად. ერთმანეთი პენსილვანიის უნივესიტეტში გავიცანით, სადაც საფრანგეთიდან ჩამოსული მერიონი ლიტერატურას ეუფლებოდა, ხოლო მე _ ბიზნეს-ადმინისტრირებას. მერიონს შეეძლო ფრანგი პოეტის, სენ-ჟონ პერსის ცოლი გამხდარიყო, მერე ნობელის პრემიაც რომ მიიღო, ჰო _ სენ-ჟონ პერსმა მას ხელი სთხოვა, მაგრამ მერიონმა უარი უთხრა. საქმე ის გახლავთ, რომ, მართალია, მერინოს ძალიან უყვარს პოეზია და მწერლობა საერთოდ, მაგრამ არ უყვარს საფრანგეთი და ევროპა როგორც ასეთი _ “დრომოჭმულ ტადიციებში ჩარჩენილი ბებერი ევროპა…” ჩემი მეუღლე ნამდვილი ლიბერტარიანელია _ თავისუფლების, დემოკრატიის, სქესთა თანასწორობის, სოციალური სამართლიანობის მხურვალე ქომაგი. ვერ ვიტყვი, რომ იგი მებრძოლი ფემინისტია, სულაც არა, მაგრამ, მუდამ მიაჩნდა, რომ საზოგადოებრივ პროგრესში ქალს განსაკუთრებლი როლი უნდა მიენიჭოს. 20-იან წლებში მასაც და მეც გვწამდა, რომ ამერიკა სწორედაც ამგვარი საზოგადოებრივი პროგრესის გზას დაადგა _ მოდერნიზაციის გზას, რომელიც ევროპაში ანტი-დემოკრატიულ, ტოტალიტარულ-კომუნისტურ დეფორმაციას განიცდიდა. ამიტომაც გააკეთა მერიონმა არჩევანი ამერიკაზე და ჩემზე _ იქაურ ებრაელზე. მერიონის სანათესავო, “არისტოკრატულად შუასაუკუნეებში ჩარჩენილი,” დიდი აღტაცებით ამ ნაბიჯს არ შეხვედრია, მაგრამა ყველაფერი მალევე მოგვარდა _ მე ხომ საკმაოდ შეძლებული ოჯახის საკმაოდ პერსპექტიული წევრი გახლდით და მათ ეს დაინახეს…

პარიზში ჩასვლისთანავე პოლკოვნიკ სლოუნს დავუკავშირდი და ორიოდ დღეში, მისი მეშვეობით, რუსეთის ელჩთან სადილზე მიპატიჟებაც მივიღე. სადილი ელჩის რეზიდენციაში გაიმართა. ვერ ვიტყვი, რომ ჩვენი მასპინძლები მეტად წააგავდნენ ტურგენევის რომანებში ამოკითხულ პერსონაჟებს, მაგრამ სუფრა მართლაც რომ რუსულად მდიდრული იყო _ შავი ხიზილალით, შებოლილი ზუთხით და მისთანა დელიკატესებით გაჯერებული. ელჩი იმთავითვე დაინტერესდა ჩემი პერსონით _ როგორც ჩანდა, პოლკოვნიკმა სლოუნმა მანამდე ჩემი საკმაოდ “შთამბეჭდავი” პორტრეტი დაუხატა: რომ მე არ გახლდით ჩვეულებრივი ვაჭარი ნეგოციანტი, არამედ ამერიკული ბიზნეს-წრეების მიერ გამოგზავნილი “მზვერავი,” რომელსაც უნდა დაედგინა თუ რამდენად სანდოა საბჭოთა რუსეთი კონცესიების განხორციელებისა და სასესხო ურთიერთობების თვალსაზრისით, განსხვავებით, ვთქვათ, იგივე პოლონეთის მთავრობისგან, რომელიც დიდი სანდოობით არ გამოირჩეოდა. ელჩს უკვე გამზადებული ჰქონდა მოსკოვში ჩემს მიერ წარსადგენი რამდენიმე სარეკომენდაციო წერილი, მათ შორის _ საგარეო საქმეთა მინისტრ ლიტვინოვთან. უცხოური კაპიტალდაბანდება უმნიშვნელოვანესი თემა იყო მაშინდელი რუსეთის ხელისუფლებისთვის და ამ საქმეში საგარეო უწყებას წამყვანი ფუნქცია ენიჭებოდა. ელჩი სიამაყით საუბრობდა “ამხანაგ ლიტვინოვის” შესახებ, რომ იგი უაღრესად განათლებული და გონებაგახსნილი პიროვნება იყო, ისევე როგორც მისი წინამორბედი _ ჩიჩერინი, ბოლშევიკების მხარეზე გადასული არისტოკრატი, შესანიშნავი პიანისტი და მუსიკოლოგი, რომელმაც ბრწყინვალე წიგნი მიუძღვნა გენიალური მოცარტის ცხოვრებასა და შემოქმედებას…

ღირშესანიშნავ საბჭოთა დიპლომატთა შესახებ საუბრის ბოლოს, დესერტის მირთმევისას, “მაიმუნების პროცესზე” გადავერთეთ. ბატონი ელჩი მერიონის საქმიანობით დაინტერესდა და მისი ჟურნალისტობის ამბავი რომ შეიტყო, ჩაეძია _ ალბათ თქვენს ჟურნალში სტატიების ციკლსაც მიუძღვნით ჩვენს ქვეყანას. მერიონმა მიუგო, რომ მას აინტერესებდა ქალის მდგომარეობა დღევანდელ რუსეთში, მისი უფლებები და, საერთოდ, პირონების თავისუფლების საკითხი რევოლუციური გარდაქმნების პერიოდში. ელჩმა სხარტად აიტაცა ადამიანის უფლებათა თემა და მცირე საბჭოურ-პროპაგანდისტული ტირადის შემდეგ, რომელიც შეეხო “განთავისუფლებულ ქალს,” “განთავისუფლებულ შრომას” და ა.შ., ყურადღება გაამახვილა განათლების უფლებაზე, როგორც ადამიანის უფლებათა უმნიშვნელოვანეს შემადგენელზე. განათლების საბჭოური სისტემა მსოფლიოში ყველაზე პროგრესულია და, მომიტევეთ, მაგრამ _ ამერიკულსაც კი უსწრებსო, აი, თუნდაც, დარვინიზმის სწავლების პრობლემა ავიღოთო: დარვინიზმსა და ევოლუციის თეორიას ჩვენში ყოველგვარი შეზღუდვების გარეშე ასწავლიანო, ხოლო ამერიკაში ჯერაც კატეგორიულად ითხოვენ ამ საგნის სწავლების აკრძალვასო _ “დეიტონელი მასწავლებლის, ჯონ სკოუპის პროცესი მაქვს მხედველობაში, რომელიც დარვინიზმის სწავლებისთვის სასამართლომ დამნაშავედ სცნო…” მერიონი დაეთანხმა ელჩს იმ საკითხში, რომ გარკვეული რელიგიური ფუნდამენტალიზმი და ტრადიციონალიზმი ჯერაც საკმაოდ ღრმადაა გამჯდარი საშუალო ამერიკელის, თეთრკანიანი ანგლო-საქსი პროტესტანტის გონებაში, მაგრამ ეს ე.წ. “მაიმუნების პროცესი” განსაკუთრებულ მოვლენად იქცა ჩვენი საზოგადოებისთვის: “სკოუპის ადვოკატი კლარენს დაროუ ლიბერალურ ფასეულობათა ნამდვილ ადეპტად მოგვევლინა ამ პროცესზე და, მიუხედავად საქმის წაგებისა, დაროუს მხურვალე გამოსვლებმა, ხოლო პროცესს მთელი პრესა და რადიო საშუალებები აშუქებდა, ნათელყო, რომ სამეცნიერო პროგრესს ამერიკაში ვეღარაფერი შეაჩერებს. მის ირგვლივ წამოწყებული საჯარო განხილვებისა და იქ გაჟღერებული მოსაზრებების წყალობით, ეს სასამართლო პროცესი, მთლიანობაში, არა მხოლოდ დარვინიზმის, არამედ დემოკრატიზმის შესანიშნავ გაკვეთილად მოგვევლინა, შეიძლება ითქვას…” დასძინა მერიონმა. იმ ხანად არც მე, არც მერიონს საბჭოთა სისტემის წინააღმდეგ ახირება არ გვქონდა _ რომ იგი ტოტალიტარისტულია და ადამიანის თავისუფლებას ზღუდავს; მეტიც, მე ხომ იქ ბიზნეს-კონცესიების პერსპექტივები მაინტერესებდა, უპირველეს ყოვლისა, და სწორედ ამ თვალსაზრისით ველოდი იმის გარკვევას, თუ რა შედეგები გამოიღო კომუნისტების მიერ განხორციელებულმა სოციალურმა, ეკონომიკურმა და პოლიტიკურმა ექსპერიმენტმა. (აბა რას წამოვიდგენდით, თუ რა ელოდა საბჭოთა რუსეთს, იქ მცხოვრებ ხალხს და მათ უფლებებს)… და ის დიპლომატიური ვახშამიც ოპტიმისტურ ნოტაზე დასრულდა _ საბჭოთა კავშირისა და ამერიკის შეერთებული შტატების ეკონომიკური ურთიერთობების გაღრმავებისა და წარმატებული განვითარების იმედით. ელჩს გულითადი მადლობა მოვახსენე სარეკომენდაციო წრილებისთვის, თბილი მიღებისთვის და დავემშვიდობე _ მეორე დღეს, დილაადრიან, მოსკოვში მივემგზავრებოდით.

მოსკოვის რკინიგზის სადგურზე საგარეო სამინისტროს წარმომადგენელი დაგვხვდა, რომელმაც საკმაოდ კარგად შენახულ (რევოლუციური ქარტეხილების მიუხედავად) სასტუმროში დაგვაბინავა. იმავე სასტუმროში დაედო ოფისი მოსკოვში “ნიუ-იორკ ტაიმსის” კორესპონდენტს, უოლტერ დიურანტის , უაღრესად სიმპათიურ კაცს, რომელიც შესანიშნავად ფლობდა რუსულს. პირველ ხანებში სწორედ იგი მიწევდა მეგზურობას ბოლშევიკთა ქვეყნის დედაქალაქში _ დიურანტის კარგი კავშირები გაება სხვადასხვა იქაურ წრეებთან, საგარეო თუ სავაჭრო ორგანიზაციების თანამშრომლებთან. არაფორმალური ურთიერთობების საქმეც კარგად ჰქონდა აწყობილი _ ხელოვნების ხალხთან, მწერლებთან და ა.შ. იმ პერიოდში საბჭოთა ხელისუფლება თავის მოქალაქეებს არ უკრძალავდა ამერიკელებთან ახლო ურთიერთობას, იმიტომ რომ ქვეყანას დოლარები ესაჭიროებოდა, ხოლო დოლარები სწორედ ამ ამერიკელებს უნდა მოეზიდათ. Uოლტერ დიურანტის სახლში ერთი უსახელო კატა ჰყავდა და ერთიც მოსამსახურე, სახელად კატია _ საამო გარეგნობის რუსი ქალი, რომელიც ღამღამობითაც მასთან რჩებოდა და მომსახურების უფრო ინტიმურ სახეობებს სთავაზობდა ამერიკელ დამქირავებელს. არა, კატიას მართლა უყვარდა ეს ამერიკელი, სულ თვალებში შესციცინებდა, და არა იმიტომ, რომ მისგან სამსახური და ფული ჰქონდა, არამედ, იმიტომ, რომ რუსი ქალი, საერთოდ, მამაკაცის მიმართ გაცილებით უფრო თბილი, მიმნდომბი და ვნებიანია, ვიდრე ეს ჩვენშია მიღებული. რუსეთში მოგზაურობისას დავრწმუნდი, რომ რუსული ხასიათის, რუსული სულის საიდუმლო რუსი ქალის მკერდში სცემს და არა რუსი მამაკცისა, რომელიც ალკოჰოლისადმი ავადმყოფურმა მიდრეკილებამ ერთობ დააკნინა.

ერთ საღამოს უოლტერმა მოსკოვის ახალგაზრდა კომუნისტთა კავშირის, ეგრეთ წოდებული “კომსომოლის” მესვეურთა მიერ გამართულ ვახშამზე მიგვიყვანა. სუფრის თავში ლენინის დიდი ბიუსტი დაედგათ, ხოლო თავად სუფრაზე _ არყის ბოთლები. გვერდით ახალგაზრდა ქალი მომიჯდა: სადად ეცვა, რაღაცა სამხედრო უნიფორმის მაგვარი, მაგრამ ისეთი ლამაზი და მომხიბლავი იყო, როგორც, რა გითხრათ? აი როგორც ჩვენი კლარა ბოუ, ჰოლივუდის მაშინდელი მშვენება. მაგრამ, ამ რუს ქალს მომწვანო-მონაცრისფრო თვალებში სულ სხვა ცეცხლი უთამაშებდა. მომიბრუნდა და პირდაპირ მახალა: “ჩემი ქმარი უნგრეთში იყო შეგზავნილი, ბოლშევიკური აგიტ-პროპაგანდისთვის; ორი კვირის წინ იქაურმა საიდუმლო პოლიციამ შეიპყრო, ჯერ აწამეს, მაგრამ ვერაფერი ათქმემევინეს, და მერე დახვრიტეს… ჩვენს ხელისუფლებას ვთხოვ, ახლა მე გამაგზავნოს სააგიტაციო საქმეზე; დღე-დღეზე პასუხს ველი…” აღელვებული იყო, პაპიროსს ღრმად ექაჩებოდა, ხშირხშირად აფერფლებდა. ამ გულახდილმა პათოსმა ცოტა არ იყოს გამაოგნა და მივუგე: “ჩემო ლამაზო ქალბატონო, განა თქვენც იგივე არ გემუქრებათ იქ _ ჯერ წამება და მერე დახრეტა?!” “მეც ვიცი რომ ლამაზი ვარ, ხოლო ქალურ სილამაზეს ისეთივე ფუნქცია უნდა ჰქონდეს კლასობრივი ბრძოლის არსენალში, როგორც მაუზერს ანდა დივერსიულ ლიტერატურეს… ჩემი სილამაზით ბევრ მტარვალს მოვუღებდი ბოლოს და მერე თუნდაც დავეხვრიტე _ ასეთ აღსასრულს ვერც კი ვინატრებდი…” “კლეოპატრასეული შარმი, პროლეტარიატის რევოლუციური ბრძოლის სამსახურში…” _ გავიფიქრე მე; რუსეთის ისტორიიდან იმ “დეკაბრისტების” ცოლები გამახსენდნენ, ციმბირის მაღაროებში თავიანთ ქმრებს სურავანდით დამსკდარ ტუჩებს რომ უკოცნიდნენ… ნეტავი კლარა ბოუ თუ შეაკლავდა ვინმეს თავს რაიმე იდეისათვის?! ჩემს გვერდით მჯდომი არსება ქალური სილამაზისა და ზელოტური ფანატიზმის გასაოცარ ნაზავს წარმოადგენდა. ლენინის ვეება ბიუსტს მივაჩერდი: ამ კაცმა შესძლო და რუსეთში კომუნიზმი რელიგიად დაამკვიდრა; ჩვენი პოლიტიკოსები კი გაიძახიან _ კომუნისტური რეჟიმი რუსეთში დიდხანს ვერ გაძლებსო, რა სისულელეა?! ბოლშევიკმა იდეოლოგებმა ისეთი მექანიზმი აამოქმედეს, რომელსაც ვეღარაფერი გააჩერებდა. ამაზრზენი იყო მათი მთავრობის დამოკიდებულება ხალხის მიმართ: ამ იდეოლოგების მიერ ხალხი მოიაზრებოდა რაღაცა პოლიტიკური მატერიად, რომელიც მუდმივი პროპაგანდისტული ზემოქმედების შედეგად ძალაუფლების მკვებავ ენერგიას გამოყოფს. მაგრამ, განა ფორდის კონვეიერები და საზოგადოებრივი კონტროლის სისტემები იგივე ვერაგ “სოციალურ ინჟინერიას” არ გულისხმობდა?! არა, ამერიკელები თავისუფალი ეკონომიკური მატერიისგან ნაწარმოები ხალხი ვართ _ ჩვენ ვაკეთებთ ფულს, ხოლო გონივრული მიდგომის პირობებში, ფული პირადი თავისუფლების ენერგიას გამოყოფს. აკი შემდგომში თავად ფორდმაც აიცრუა გული თავის “ფორდისტულ ინჟინერიაზე” და ტრადიციულ პურიტანულ ყოფას დაუბრუნდა, ხოლო ეს მისივე თავისუფალი არჩევანის ძალით მოხდა. თან ქველმოქმედებაზეც უზარმაზარი კაპიტალი გაიღო, რომ სხვებსაც მისცემპოდათ ამ თავისუფალი არჩევანის გაკეთების საშუალება…

მოსკოვში თვენახევარი დავყავი, ბ-ნ ლიტვინოვსაც შევხვდი და ვესაუბრე, ასევე _ საგარეო სავაჭრო უწყების ხელმძღვანელებსაც, მაგრამ რაც უფრო ღრმად ვიკვლევდი საკონცესიო პერსპექტივებს ბოლშევიკურ რუსეთში, მით უფრო ღრმად ვრწმუნდებოდი ამ საქმის უპერსპექტივობაში. ყველაფერს პარტიული ელიტა განკარგავდა, იქ კი ისეთი “ენთუზიასტები” ისხდნენ, ვისთვისაც ამერიკული ტექნოლოგიების იმპორტზე უფრო მნიშვნელოვანი რევოლუციის ექსპორტი გახლდათ. ჰოდა, მეც და მერიონმაც გადავწყვიტეთ ჩვენი დრო უფრო სახალისო აქტივობისთვის დაგვეთმო _ მაშინ ხომ ძალიან ახალგაზრდები ვიყავით. ერთი კინო-თეატრი აღმოვაჩინეთ, სადაც სეანსის დაწყებამდე რუსები ჯაზურ მუსიკას უკრავდნენ _ ანსამბლი ვინმე პარნახის ხელმძღვანელობით. არ ვიცი, როგორ შეაღწია ამ მუსიკამ რუსეთში, წინა წელს იქ თურმე კრეოლმა საქსოფონისტმა სიდნი ბეშემ იმოგზაურა. თავად ის ფაქტი, რომ რუსები ჯაზს უკრავდნენ და უსმენდნენ, იმედისმომცემი იყო _ ეგებ პოლიტიკაშიც გამოვლინდეს ამგვარი ინტერესი. თუმცა, რუსების დაკრულს მთლად ჯაზზსაც ვერ დავარქმევდი _ ინსტრუმენტებით ოხუნჯობას უფრო წარმოადგენდა…

ერთი გერმანელი ჟურნალისტი გამაცნეს, მოსკოვში აკრედიტებული, გაზეთ Bერლინ თაგენბლატტ-ის კორესპონდენტი ბერტოლდ ბრეხერი. იგი საკმაოდ კარგად იცნობდა რუსეთსა და რუსულ კულტურას, მეტიც _ რომანოვების საგვარეულოდან გამოსული ქალბატონი შეირთო ცოლად. თუმცა, გაუგებარია, ჟურნალისტური საქმიანობის გარდა სხვა რა ინტერესები ამოძრავებდა ბრეხერს _ მოგვიანებით საბჭთა ხელისუფლებამ იგი გააძევა. ქალბატონი ბრეხერ-რომანოვა რუსულ ხატწერაში ფრიად გათვითცნობიერებული პიროვნება გახლდათ და როგორც კი შევიტყვეთ, რომ ხლისუფლება ძველი ხატების აუქციონზე გატანას აპირებდა _ რაღა თქმა უნდა მხოლოდ უცხოელებისათვის და მხოლოდ მყარი ვალუტის მოსაზიდად _ ვთხოვეთ ჩვენთვის საექსპერტო კონსულტაცია გაეწია. ჩემი გათვლებით, რუსულ იკონებში ფულის ჩადება კარგი ინვესტიცია იქნებოდა და ამ გათვლამ გამიმართლა: ამერიკაში ეს ხატები ათმაგ და ოცმაგ ფასში გავყიდე. თუმცა ერთი შესანიშნავი ტრიპტიქი მაინც დავიტოვე _ რუბლიოვის სკოლისა, რომელიც დღესაც ამშვენებს ჩვენი სასტუმრო ოთახის კედელს.

Aაუქციონის შემდეგ ბრეხერი და მისი დიდგვაროვანი ესთეტი მეუღლე ჩვენთან დავპატიჟეთ _ როგორც რუსეთში სჩვეოდათ, ახლად შეძენილი ნივთების “განსაბანველად” _ შამპანურის დასალევად. ხოლო შამპანურს თან საუბარიც მოჰყვა: რუსული და გერმანული ნაციონალური ხასიათების მსგავსება-განსხვავებაზე. “მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენს შორის მუდამ გაუგებრობა იყო, იმდენად, რომ რუსული სიტყვა, გერმანელის აღმნიშვნელი _ “ნემეც” _ მუნჯს ნიშნავს, ჩვენ, ტევტონებს მუდამ რაღაც გვიზიდავდა სლავებისაკენ…” _ ღიმილით დასძინა ბრეხერმა, მეუღლეს მკლავზე ხელი მოუთათუნა და განაგრძო: “ავიღოთ თანამედროვე გერმანულენოვანი პოეზიის მშვენება _ რაინერ-მარია რილკე, რომელმაც სწორედ აქ, რუსეთში აღმოაჩინა ჭეშმარიტი რელიგიურობა, როცა მოსკოვიში მართლმადიდებლურ საეკლესიო წირვას დაესწრო; მისი შთაბეჭდილებები იმდენად მძაფრი იყო, რომ რილკემ თავისი ერთ-ერთი საუკეთესო კრებული _ “ჟამნი” _ რუსულ რელიგიურობასთან ზიარების შედეგად შექმნა… ვიღაც უცხო ხარ, დედა ხარ და შენ ხარ სიკვდილი… ყველა საგანთა ღრმა აზრი ხარ, შენსას კი მალავ; ყველას სხვადასხვად ეჩვენები, სხვადასხვა ძალად, ხომალდს ნაპირად ეგულვი და ნაპირს _ ხომალდად… განა დიდებული არ არის ასეთი წვდომა ტრანსცენდენტური ღვთაებრივობისა? თვით მაისტერ ეკხარტსაც კი შეშურდებოდა… და ერთ მშვენიერ დღეს, ვლადიმირ ულიანოვის შეძახილზე, ამ რელიგიურმა ერმა ეკლესიების ნგრევა დაიწყო. გასაოცარია…” “როგორც ჩანს, რუსებმა ერთი რელიგია მეორით ჩაანაცვლეს” _ ჩაერთო მერიონი _ “კომუნიზმი ქრისტიანობის ნაცვლად _ კომუნისტური ქრისტიანობა… ამ ქვეყანას სოციალური პროგრესი არ უწერია, ზედმეტად მიდრეკილია ‘მისტიკისადმი,’ დოსტოევსკის “დიდი ინკვიზიტორი” ამის თაობაზე შექმნილი საუკეთესო ტექსტია.” მერიონის ეს შენიშვნა ბეხერის მეუღლეს არ ესიამოვნა: “მაგ ‘მისტიკისადმი’ მიდრეკილება არც გერმანელებს აკლია.” ამან კი ბეხერი აალაპარაკა: “გეთანხმები, არ აკლიათ, მაგრამ სოციალურ და ეკონომიკურ გონივრულობას რაც შეეხება, ამაში გერმანელებს ბადალი არა ჰყავთ. მისტიკა და სამეურნეო გონივრულობა მათში ისეა შეზავებული, რომ იქ ვერასოდეს იბატონებენ ბოლშევიკები.” (მისტიკისა და სოციალურ-ეკონომიკური გონივრულობის შერწყმის გერმანული ვარიანტი ათიოდე წლის შემდეგ გამოვლინდა _ ებრაული საკითხის “საბოლოო გადაწყვეტის” ნაცისტურ პოლიტიკაში. თუმცა ამ საშინელებას მაშინ ვერავინ წარმოიდგენდა, ისევე როგორც სტალინურ წმენდებს და რეპრესიებს _ მოსკოვშიც და “ვაიმარის რესპუბლიკაშიც” მომავალს ენთუზიაზმით უყურებდნენ.) მერიონმა საუბარი ამერიკულ პრაგმატიზმზე გადაიტანა, ახსენა ჯონ დიუი, მაშინ ერთობ აღიარებული ფილოსოფოსი, _ აუცილებლად წაიკითხეთო, ურჩია. “რელიგიური სენტიმენტი ამერიკელებშიც საკმაოდ ძლიერია _ ორთოდოქს პროტესტანტებში, მაგრამ ამათშიც კი პირადი კეთილდღეობა და ფულის კეთება ღვთისმოსაობის გამოხატულებაა _ კარგი ქრისტიანი მდიდარი უნდა იყოს _ ჟან კალვინის ეს შეგონება დღეს ყველაზე უკეთ ამერიკაში მუშაობს…” _ დასძინა მერიონმა და შამპანურის დასხმა მთხოვა. ამის შემდეგ ფრანგი და რუსი არისტოკრატი ქალბატონები ხატების თვალიერებას შეუდგნენ, ხოლო მე ბრეხერი მოვიხელთე და რუსეთში გერმანულ კონცესიებზე დავუწყე გამოკითხვა. მისი მოსაზრებებიც დაემთხვა ჩემსას _ ამ კონცესიებს დიდი მომავალი არ ეწერა. და საერთოდ: კონცესიების წარმატებული შედეგი მიუღებელი იყო საბჭოთა ხელისუფლებისთვის, იმიტომ რომ მას ესაჭიროებოდა “მტრის ხატი” _ ამერიკა როგორც პოტენციური აგრესორი; ამ დემაგოგიის მეშვეობით ბოლშევიკები საზოგადოებრივ აზრს აკონტროლებდნენ და საკუთარ პოლიტიკურ შეცდომებს ჩქმალავდნენ. ასე და ამგვარად, შუასაუკუნოვანი რუსული ხატების ფონზე, პოლიტიკურ “ხატებზე” ვისაუბრეთ.

მინისტრ ლიტვინოვთან კიდევ ერთი შეხვედრა მქონდა. ამჯერად მარქსიზმ-ლენინიზმის იდეოლოგიურ მოქნილობაზე მელაპარაკა, მარწმუნებდა, რომ ეს სისტემა დიალექტიკის უდახვეწილესი გამოხატულებაა და სწორედ ამ დიალექტიკის წყალობით მან შეიძლება კაპიტალიზმის გარკვეული ელემენტებიც გადახარშოს, გარკვეულ ისტორიულ ეტაპზე და, ამდენად, დასავლური კაპიტალის ჩართვა კომუნისტური სახელმწიფოს მშენებლობაში სრულიად შესაძლებელი და გამართლებულიც იყო. ვერ გეტყვით, რა “დიალექტიკამ” მიბიძგა მაშინ და მათქმევინა: “ბატონო მინისტრო, დიდი მადლობა, რომ თქვენი ძვირფასი დრო დამითმეთ და ჩემს მიმართ ყურადღება არ დაიშურეთ. იმედია, ამ პატარა საქმეზეც არ მეტყვით უარს _ შუააზიაში მინდა გამგზავრება, იქაურ მთებში მობინადრე ერკემალზე სანადიროდ, ეს ცხოველი თვით მარკო პოლომ აღწერა თავის წიგნში…” ლიტვინოვს ეტყობოდა, რომ იუმორის გრძნობა არ აკლდა და მიპასუხა: “ბატონო ვასერშტეინ, როგორც ჩანს თქვენს ამერიკულ პრაგმატიზმსაც აქვს საზღვარი: ბიზნეს-კონცესიებიდან ფინანსური მოგების ძიება მოგბეზრდათ და ახლა თავგადასავლების ძიება განიზრახეთ… სიამოვნებით მოგცემდით თურქესტანის რესპუბლიკაში გამგზავრების უფლებას, რომ ბუხარა და სამარყანდი გენახათ, მაგრამ, საქმე ის გახლავთ, რომ, ჩვენს ხელისუფლებას იქაურ კონტრ-რევოლუციურ შეიარაღებულ ძალებთან ბრძოლა ჯერ არ დაუსრულებია და სიტუაცია მთლად სტაბილური არ გახლავთ _ სიცოცხლის უსაფრთხოების გარანტიებს ვერ მოგცემთ.” ეს, ცოტა არ იყოს, დელიკატური საკითხი გახლდათ, დასავლეთში ყველას გვეგონა, რომ საბჭოთა ხელისუფლება მთელს ტერიტორიას აკონტროლებდა და ყველა კონტრ-რევოლუციური კერა უკვე ჩაეხშო. “ამის ნაცვლად, ბატონო ვასერშტეინ, გთავაზობთ გაემგზავროთ კავკასიაში, დედამიწის ერთ-ერთ ულამაზეს მხარეში, სადაც ჩვენ უკვე ყველაფერს ვაკონტროლებთ; ნახოთ კისლოვოდსკი, მუშებისა და გლეხებისათვის გადაცემული მეფის სასახლე-აგარაკი, სადაც შესანიშნავი გამაჯანსაღებელი კურორტია განთასებული; იქედან კი საქართველოში გადახვალთ _ ეს ის ქვეყანაა, რომელიც ოდითგანვე იზიდავდა რუს პოეტ-კლასიკოსებს, პუშკინს, ლერმონტოვს, დღეს კი ამერიკული კაპიალიც მიიზიდა _ თქვენი ავერილ ჰარიმანი იქ ერთ-ერთ უდიდეს კონცესიას ფლობს, ჭიათურის მანგანუმის საბადოს კონცესიას. ხვალვე გაგიმზადებენ სარეკომენდაციო წერილს ჩვენს იქაურ პარტიულ ამხანაგებთან და, მერწმუნეთ, შესანიშნავი მოგზაურობა გელით.”

Не спрашивайте, как я, молодой и довольно успешный бизнесмен из Филадельфии, приехавший в Россию для приобретения концессий, оказался в Сванети, высокогорном регионе, населенном людьми, следующими средневековым обычаям. Согласитесь, получился довольно впечатляющий «вираж»! Потому, что время было такое: «бурные двадцатые», «век джаза», «живописно-пьяные годы»… а люди моего поколения, мы все, были немного чокнутые…

Впрочем, под аккомпанемент того самого пьяного, бурного джаза, Америка все же встала на путь интенсивной модернизации: страна, вышедшая победителем в Первой мировой войне, преображалась целиком и полностью: и социально, и экономически, и культурно. Бизнес-лихорадка, технологический бум, научные прорывы – вот, что овладевало умами и сердцами народа, изгнав оттуда искусство, религию и поэзию. Конвейеры автомобильного завода Форда производили не только машины, но и людей – внедряя новые, научные методы социального устройства и организации рабочих, этот так называемый фордизм превратился чуть ли не в политическую систему страны, наподобие большевизма в России. У нас формировалась социально обеспеченная страна всеобщего благоденствия массового производства и потребления. Наряду с этим фордизмом, был еще и фрейдизм – средний класс американцев настолько приспособил идеи Зигмунда Фрейда к своим сексуальным проблемам, что испытывал едва ли не религиозное облегчение. Помню заголовок в «Нью-Йорк Таймс»: «Религия обречена, заявляет профессор Фрейд, ее место должна занять наука!» В то время каждая вторая домохозяйка в Америке так же увлекалась статьями о психоанализе в разных популярных журналах, как и кулинарной книгой Бетти Крокер. Даже рекламные тексты и слоганы пользовались фрейдийской тематикой: «Страдаете от галитоза, мадам? Неприятный запах изо рта? Мужчины отвернутся от Вас – Вы обречены на одиночество! Дайте волю Вашему либидо! Покупайте Листерин – Ваш безотказный ополаскиватель для полости рта!» Кстати, индустрия рекламы превратила самого Иисуса Назарянина в лицо бренда: «Иисус любит тебя только здорового и успешного!» Среди менеджеров продаж и маркетинга из рук в руки переходила книга Брюса Бартона «Человек, которого никто не знает», в которой Иисус Христос предстает в роли энергичного маркетолога, который, с помощью двенадцати менеджеров, основывает успешную глобальную корпорацию «Христианство». Физическое и психологическое здоровье общества стало неукоснительной нормой. Именно тогда начали считать калории так же, как прежде считали деньги, и забота о витаминах – тоже затея того времени. И именно новый, здоровый образ жизни ускорил принятие «Сухого закона» – англо-саксонские пуритане наметили генетическую чистоту нации своим религиозным призванием, объявив алкогольную войну пьянчугам итальянцам, ирландцам-католикам и не уступающим им жидам – даже расисты «куклуксклановцы» оказали им поддержку, особенно женщины.

Но молодежь, в силу тяги к запретному плоду, все же продолжала пить, и опьянение считалось «престижным и элитарным» состоянием ввиду того, что, как я уже упомянул, мы – молодежь того времени были немного чокнутыми, да и эпоха в целом была парадоксальной.

Наряду с фрейдизмом, теория относительности Эйнштейна была не менее популярна, чем чарльстон – ультрамодный танец, заполонивший всю Америку, в прямом смысле: в 1925 году чарльстон, исполненный одновременно 250 танцорами, обрушил конструкцию одного из клубов в Бостоне. Название самого заведения – «Пиквикский клуб». Вот так и рушилась в ритме танца старая, традиционная жизнь – согласно законам эйнштейновского «относительного чарльстона»… и, конечно, силою доллара всемогущего, потраченного не только на физическо-танцевальную относительность, но и на обратимость времени. Собирательный же образ нашего чокнутого поколения был создан молодым Фрэнсисом Скотт-Фитцджеральдом в романе «Великий Гэтсби» – образ человека, уверенного в том, что с помощью денег он сможет вернуть прошлое и воскресить некогда несостоявшуюся любовь… И у этого Гэтсби тоже в голове звучал тот самый «экзистенциально-финансовый чарльстон», который в конечном итоге развалили всю нашу экономику наподобие упомянутого «Пиквикского клуба» – «биржевой крах!» «Великая депрессия!»

Писать эти мемуары я начал два года назад, в 1967-м: студенты строят баррикады на улицах Парижа и в американских кампусах для борьбы с «буржуазной моралью и стяжательством». Кто знает, к чему все это приведет…

Россия влекла меня с молодости. Еще в колледже я зачитывался романами Тургенева. Мои мечты простирались даже дальше, в Русский Туркестан, где обитает Ovis Poli – огромных размеров архар, описанный Марко Поло. Как раз на него-то я и жаждал поохотиться… Нет, ничего общего с Хемингуэем. Он в большей степени стихия моей супруги – моей сладчайшей и любимейшей Мэрион. Да, прожили мы долго и счастливо – ведь мы одного возраста с 20-м веком…

После получения степени магистра в области бизнес-администрирования я начал работать в посреднической фирме «Портной, Доктороу и Кугельмас». Весной 1926 года я познакомился с Айзеком Трейдером из «Амторга», компании, торгующей с Советской Россией. Именно от него я узнал об одном экономическом эксперименте, предпринятом большевистскими властями. В то время русские перешли на т.н. новую экономическую политику, так как нуждались в твердой валюте, а для этого им пришлось открыть внутренний рынок и производство для иностранного капитала, включая нас – американцев, владеющих и самыми передовыми технологиями и большим капиталом. С целью привлечения твердой валюты Советское правительство предложило иностранным бизнесменам концессии. Иными словами, теперь можно было вкладывать капитал в российскую экономику и получать прибыль, сдвинув тем самым их экономику с мертвой точки, а также открыть огромное инвестиционное пространство для нашего капитала. Концессии охватывали почти все отрасли экономики, начиная с добычи полезных ископаемых и заканчивая производством икры и ковров. К тому времени, когда я решился включиться в это начинание, в Советской России уже оперировало до 90 концессий, хотя только 5 или 6 подразумевали серьезные инвестиции, среди которых особенно выделялись: шахты и предприятия, основанные британцами на Урале, крупная концессия по обработке древесины под руководством немецкой фирмы «Вальдунгсиндустри», сельскохозяйственные концессии Круппа и Друада на Дону и Приволжье, а также самые крупные залежи марганцевой руды в Чиатура, которыми владел Аверелл Гарриман, некогда исполнительный директор «Юнион Пасифик», а впоследствии именитый дипломат и международный деятель который, во время Второй мировой войны был послан послом Америки в России и позже в Британии, потом координатор Плана Маршалла, советник президента Кеннеди, а ныне президента Линдона Джонсона в сфере международных отношений. Будучи и вправду проницательным человеком с дипломатическим складом ума, Аверелл Гарриман быстро сообразил, что правительство большевиков в итоге не собиралось позволить ни одной концессии расправить крылья, ведь каждое успешное предприятие в очередной раз подтвердило бы преимущество и эффективность капиталистического производства по сравнению с коммунистическим, а это уже сфера идеологии и политики – тоталитарные режимы, как бы они не нуждались экономически, всегда остаются верными своим идеологическим и политическим приоритетам. Именно поэтому вся эта концессионная деятельность оказалась блефом… и только Гарриман сумел вырвать довольно-таки увесистый кусок прибыли изо рта у большевиков. Более того, благодаря своему дипломатическому таланту, он закрепил за собой репутацию «друга»…

«Портной, Доктороу и Кугельмас» встретили мое советско-российское концессионное начинание с интересом, и мы решили, что я отправлюсь в Россию для изучения инвестиционных условий и прибыльности, а моя супруга Мэрион, будучи журналистом, в статусе корреспондента Asia Magazin проштудирует социальное положение местных женщин и периодически будет публиковать статьи в упомянутом журнале. Не скрою, что мной овладел неистовый энтузиазм, предвкушение невероятно интересных встреч, наиглавнейшей из которых являлась встреча с архаром Марко Поло – Ovis Poli… Айзек Трейдер из «Амторга» взялся помочь мне и связал меня с неким полковником Слоуном в Париже, который был близко знаком с тогдашним послом Советской России во Франции.

Да, наш путь в Россию пролегал через Париж, родной город моей Мэрион… Пожалуй, я должен гордиться тем, что я, американский еврей, женат на женщине из французской аристократической семьи. Мы познакомились в Университете Пенсильвании, где Мэрион, прибывшая из Франции, изучала литературу, а я – бизнес-администрирование. Мэрион могла стать супругой французского поэта Сен-Жон Персa, будущего лауреата Нобелевской премии – да, Сен-Жон Перс сделал ей предложение, но Мэрион отказала. Дело в том, что несмотря на неистовую любовь к поэзии и изящную словесность в целом, Мэрион не любила Францию и Европу как таковую – «старушка Европа, погрязшая в устаревших традициях…» Моя супруга – истинная либертарианка, пламенная поборница свободы, демократии, равенства полов и социальной справедливости. Я бы не сказал, что она воинствующая феминистка – вовсе нет! Но она всегда верила, что женщина должна играть особую роль в общественном прогрессе. В 20-х мы оба считали, что Америка стояла именно на пути общественного прогресса – пути модернизации, который в Европе был подвержен антидемократической, тоталитарно-коммунистической деформации. Именно поэтому и выбрала Мэрион Америку и меня – местного еврея. Этот шаг был встречен без особого восторга среди родни Мэрион, «аристократически застрявшей в средних веках», хотя все скоро уладилось – я ведь был довольно перспективным выходцем из состоятельной семьи, и это они понимали…

По прибытии в Париж я связался с полковником Слоуном. Пару дней спустя я с его помощью получил приглашение на обед от российского посла. Прием состоялся в его резиденции. Не скажу, чтобы наши хозяева уж очень напоминали тургеневских персонажей, но обед был по-русски подлинно роскошным, с изобилием черной икры, копченой осетрины и других деликатесов. Посол с самого начала заинтересовался моей персоной – по-видимому, полковник Слоун заранее описал меня в довольно-таки «впечатляющих» тонах, что я, дескать, не просто торговец-негоциант, а «разведчик», делегированный американскими бизнес-кругами с целью изучения надежности концессий и кредитных отношений в Советской России в сравнении, например, с тем же польским правительством, которое особой надежностью не отличалось. Посол уже имел несколько рекомендательных писем, включая к министру иностранных дел Литвинову, которые мне предстояло предъявить в Москве. В то время иностранные капиталовложения являлись наиважнейшей темой для российских властей, а внешнее ведомство исполняло ключевую функцию в этом деле. Посол с гордостью говорил о «товарище Литвинове», чрезвычайно образованном человеком широких взглядов, как и его предшественник Чичерин – аристократ, переметнувшийся на сторону большевиков, а также прекрасный пианист и музыковед, посвятивший блестящую книгу жизни и творчеству гениального Моцарта…

По окончании разговора о замечательном советском дипломате, мы, наслаждаясь десертом, перешли на тему «Обезьяньего процесса». Господин посол заинтересовался, чем занимается Мэрион. Узнав о ее журналистской профессии, он капнул глубже – Вы, должно быть, собираетесь посвятить нашей стране цикл статей в Вашем журнале. Мэрион ответила, что она интересуется положением женщин в современной России, их правами и вопросом личной свободы в период революционного преобразования. Посол ловко подхватил тему прав человека и, – после короткой советско-пропагандистской тирады, в которой он затронул вопросы «освобожденной женщины», «освобожденного труда» и т.д., – особо выделил право на образование как существенную составную прав человека. Советская система образования самая прогрессивная в мире, которая, мол, не обессудьте, но превосходит даже американскую. Возьмем, например, ту же самую проблему преподавания дарвинизма: дарвинизму и теории эволюции у нас обучают без каких-либо ограничений, а вот в Америке до сих пор категорически требуют запретить этот предмет: «Имею в виду процесс над Джоном Скоупсом, учителем из Дейтона, которого суд признал виновным в преподавании дарвинизма…» Мэрион согласилась с послом в том, что определенный религиозный фундаментализм и традиционализм все еще укоренены в сознании среднего американца, белого протестанта-англо-саксонца, хотя этот т.н. Обезьяньи процесс стал особенным явлением для нашего общества: «На процессе адвокат Скоупса – Клэренс Дэрроу предстал истинным адептом либеральных ценностей и, несмотря на проигранное дело, его пламенные речи, – а процесс освещался всей прессой и радио, – показали, что ничего уже не остановит научный прогресс в Америке. Благодаря публичным дебатам, развернувшимся вокруг этой темы, и идеям, высказанным во время этих обсуждений, можно сказать, что весь судебный процесс обернулся нам уроком не только дарвинизма, но и демократизма в целом», – заключила Мэрион. В то время ни я, ни Мэрион не имели предрассудков против советской системы как тоталитарной и ущемляющей свободу человека. Более того, меня ведь, в первую очередь, интересовали перспективы бизнес-концессий, и именно с этой точки зрения и ожидал я узнать, какие результаты принес социальный, экономический и политический эксперимент коммунистов (как могли мы представить то, что ожидало Советскую Россию, ее народ, их права)… И наш дипломатический обед закончился на оптимистической ноте – с надеждой на углубление и успешное развитие экономических отношений между Советским Союзом и Соединенными Штатами Америки. Я от всего сердца поблагодарил посла за рекомендательные письма, теплый прием, и попрощался – следующим утром спозаранку мы отбывали в Москву.

На московской железнодорожной станции нас встретил представитель Министерства иностранных дел, который поселил нас в довольно прилично сохранившейся (несмотря на революционные бури) гостинице. В той же гостинице проживал корреспондент «Нью-Йорк Таймс» Уолтер ДюрантиВ 1930-х Уолтера Дюранти обвинили в журналистской недобросовестности – он якобы «приукрасил» нечеловеческую политику большевистских властей, за что у него едва не отобрали Пулитцеровскую премию., очень симпатичный человек, прекрасно владеющий Русским. На первых порах именно он был моим проводником в столице страны большевиков – Дюранти имел довольны тесные связи в разных местных кругах, с представителями внешних ведомств и торговых организаций. Неформальные отношения с деятелями искусств, писателями и т.д. у него тоже были выстроены на лад. В то время советские власти не запрещали своим гражданам близкие отношения с американцами, так как страна нуждалась в долларах, и именно американцы поставляли эти самые доллары. Дома у Уолтера Дюранти имелась одна безымянная кошка и домработница по имени Катя – приятной наружности женщина, которая зачастую оставалась на ночь и оказывала своему американскому работодателю услуги более интимного рода. Нет, Катя искренне любила этого американца и не могла наглядеться на него, и не потому, что имела работу и деньги от него, а потому, что русская женщина, в целом, намного теплее, доверчивее и страстнее по отношению к мужчине, чем это принято у нас. Во время моего путешествия по России я убедился, что русский характер, русская душа бьется в сердце русской женщины, а не русского мужчины, довольно зачахшего из-за своего нездорового пристрастия к алкоголю.

Однажды вечером Уолтер повел нас на ужин, организованный руководителями московского комсомола. Во главе стола красовался большой бюст Ленина, а на самом столе – бутылки водки. Ко мне подсела молодая женщина, одетая просто, во что-то вроде армейской формы, но настолько красивая и привлекательная, как… Как Вам описать? Вот, как наша Клара Боу, краса Голливуда того времени. Хотя в зеленовато-сероватых глазах этой русской женщины играл совсем другой огонек. Она повернулась ко мне и выпалила: «Моего мужа забросили в Венгрию для большевистской агитации и пропаганды. Две недели назад его схватила местная тайная полиция. Сначала его пытали, но ничего не смогли выбить из него, а затем расстреляли… Теперь я прошу наши власти отравить меня на агитационное задание. Со дня на день жду ответа…» Она волновалась, глубоко затягивалась сигаретой, часто стряхивала пепел. Ее откровенный пафос слегка озадачил меня, и я ответил: «Моя прекрасная леди, разве Вам не грозит то же самое – пытки, а потом расстрел?» «Я знаю, что я красивая, а женская красота должна иметь такую же функцию в арсенале классовой борьбы, что и маузер или диверсионная литература… С помощью моей красоты я вышибу дух из многих деспотов, а потом хоть и расстрел – о таком конце я бы и не мечтала…» «Шарм Клеопатры на службе пролетарско-революционной борьбы», – подумал я. Мне вспомнились жены декабристов из русской истории, что целовали потрескавшиеся от цинги уста своих мужей в сибирских шахтах… Интересно, а сложила бы голову Клара Боу ради кого-либо, ради идеи? Существо, сидящее рядом со мной, представляло удивительное сочетание красоты и рьяного фанатизма. Я уставился на огромный бюст Ленина: этот человек сумел утвердить политику в России в ранге религии. А наши политики утверждают, что коммунистический режим в России долго не протянет. Что за бред?! Большевистские идеологи запустили такой механизм, который уже ничему не остановить. Омерзительно отношение их правительства к народу: эти идеологи рассматривают народ как политическую материю, которая, находясь под непрерывным пропагандистским воздействием, выделяет энергию, питающую власть. Но не подразумевают ли ту же самую коварную «социальную инженерию» конвейеры Форда и системы общественного контроля?! Нет, мы, американцы, произведены из свободной экономической материи – мы делаем деньги, а деньги при условии разумного подхода выделяют энергию личной свободы. Недаром впоследствии сам Форд разочаровался в своей «инженерии фордизма» и вернулся к традиционному пуританскому быту, и все это было его свободным выбором – кроме того, он выделил огромные деньги на благотворительность, дабы и другие смогли сделать тот самый свободный выбор…

В Москве я провел полтора месяца, встретился и поговорил с господином Литвиновым, а также с руководителями ведомства внешней торговли, но чем глубже я изучал перспективы концессий в большевистской России, тем глубже становилась моя уверенность в их бесперспективности. Всем распоряжалась партийная элита, а там заседали «энтузиасты», для которых экспорт революции был важнее, чем импорт американских технологий. Так вот, и я и Мэрион решили посвятить наше время более увеселительным мероприятиям – ведь мы были так молоды! Однажды мы оказались в кинотеатре, где до сеанса русские играли джазовую музыку, ансамбль под руководством некоего Парнаха. Не знаю, как проникла эта музыка в Россию, но оказывается, годом раньше здесь побывал креол-саксофонист Сидней Беше, – но сам факт, что русские играли и слушали джаз, обнадеживал – может и в политике проявится подобный интерес. Хотя то, что играли русские, джазом особо не назовешь – больше походило на паясничание с инструментами…

Меня познакомили с одним немецким журналистом и корреспондентом газеты Berlin Tagenblatt Бертольдом Брехером, аккредитованным в Москве. Он довольно хорошо был знаком с Россией и русской культурой; более того, его жена была из дома Романовых. Хотя непонятно, какие интересы кроме журналистики побуждали Брехера. Позже советские власти его выдворили. Госпожа Брехер-Романова хорошо разбиралась в русской иконописи, и как только мы узнали, что власти вот-вот выставят старые иконы на аукцион, конечно, только для иностранцев, и только для привлечения твердой валюты, мы попросили ее быть нашим эксперт-консультантом. По моим расчетам, вложение денег в русские иконы обещало стать хорошей инвестицией, и мои расчеты оправдались: в Америке я продал их по десяти- и двадцатикратной цене, оставив только один триптих, школы Рублева, который и по сей день украшает стену нашей гостиной.

После аукциона мы пригласили Брехера и его супругу аристократку-эстетку к себе, обмыть покупку по русскому обычаю, т.е. выпить шампанского. А за шампанским последовал разговор о сходствах и различиях национальных характеров русских и немцев. «Несмотря на то, что между нами всегда существовали недопонимания, настолько, что само русское слово «немец», обозначающее нашу нацию, с немецкого языка переводится как «немой», нас – тевтонцев что-то постоянно тянет к славянам», – с улыбкой отметил Брехер, поглаживая ручку супруги, и продолжал: «Возьмем, например, жемчужину германоязычной поэзии – Райнера Марию Рильке, который именно здесь, в России, открыл для себя истинную религиозность, присутствуя на православной литургии в Москве. Его впечатления были настолько яркими, что «Часослов» – один из его лучших сборников является плодом причастия поэта русской религиозности: «Ты – мать, Ты – чужестранец, Ты – закон, зарница, и заутреня, и смерть. […] Ты – суть, оставшаяся в тайне, в глубине: землей Тебя считают на челне, но с берега Ты – челн, плывущий в путь…» Невероятное понимание сути трансцендентной божественности, не правда ли? Сам Майстер Экхарт бы позавидовал… И в один прекрасный день, в ответ на призыв Владимира Ульянова, эта набожная нация принялась разрушать храмы, уму непостижимо…» «По всей видимости, русские заменили одну религию другой», – вмешалась Мэрион, – «Коммунизм вместо христианства – коммунистическое христианство… Общественному прогрессу не суждено воплотиться в этой стране. Она слишком склонна к «мистике», и «Великий инквизитор» Достоевского – лучшее, что создано на эту тему». Замечание Мэрион пришлось не по нраву супруге Брехера: «Склонности к этой «мистике» и у немцев хоть отбавляй». Тут уже разговорился Брехер: «Согласен, этого добра у нас достаточно, но когда речь идет о социальном и экономическом благоразумии, немцы вне конкуренции. Мистика и благоразумие настолько переплетены в их натуре, что большевикам никогда не взять верх в Германии». (Немецкий вариант сочетания мистики и социально-экономического благоразумия воплотился десятью годами позже в форме нацистской политики «окончательного решения еврейского вопроса», хотя в то время никто не мог и представить себе весь этот ужас, также как и ужас сталинских чисток и репрессий – как в Москве, так и в Веймарской республике в завтрашний день смотрели с энтузиазмом). Мэрион перенесла разговор на тему американского прагматизма, упомянув Джона Дьюи, довольно известного философа того времени, посоветовав обязательно его почитать. «Религиозные сантименты достаточно сильны и среди американцев – традиционных протестантов, хотя даже у них личное благоденствие и деньги считаются выражением набожности: добрый христианин должен быть богатым – это наставление Жана Кальвина на сегодняшний день лучше всего работает именно в Америке…» – заключила Мэрион и потребовала еще шампанского, после чего французская и русская дамы-аристократки принялись рассматривать иконы, а я «выкрал» Брехера и стал расспрашивать его о немецких концессиях в России. Его мнение совпало с моим – большое будущее концессиям не светит. И вообще, успех концессий не на руку советским властям, так как им нужен «образ врага» – Америка как потенциальный агрессор. С помощью этой демагогии большевики контролировали общественное мнение и скрывали собственные политические ошибки. Вот так, на фоне средневековых русских образов, мы обсуждали политические «образы».

Меня ждала еще одна встреча с министром Литвиновым. На этот раз он говорил об идеологической гибкости марксизма-ленинизма, уверяя меня, что эта система – самое изящное воплощение диалектики, и именно благодаря этой диалектике система на определенном историческом этапе даже может переварить кое-какие элементы капитализма. Таким образом, подключение западного капитала в строительство коммунистического государства вполне возможно и даже оправдано. Не знаю, какая «диалектическая» муха укусила меня в тот момент, но я сказал: «Господин министр, большое спасибо за то, что щедро уделили мне Ваше драгоценное время и внимание. Надеюсь, что Вы не откажете мне в моей маленькой просьбе: я очень хочу отправиться в Среднюю Азию для охоты на архара, обитающего в горах. Это животное сам Марко Поло описал в своей книге…» Литвинов, который явно не страдал отсутствием чувства юмора, ответил: «Господин Вассерштайн, Ваш американский прагматизм, по всей видимости, безграничен: Вам надоели поиски финансовой прибыли от бизнес-концессий, и Вы решились на поиски приключений… Я бы с удовольствием дал вам разрешение на путешествие в Республику Туркестан – Вы бы насладились Бухарой и Самаркандом, но дело в том, что наши власти пока не завершили борьбу с местными вооруженными контрреволюционными силами, и ситуация не совсем стабильная – я не могу гарантировать Вашу безопасность». Это был немного деликатный вопрос: на западе все считали, что советские власти контролируют всю территорию, подавив оставшиеся очаги контрреволюции. «Взамен, господин Вассерштайн, предлагая Вам посетить Кавказ, один из самых красивых уголков мира, где мы уже все контролируем. Езжайте в Кисловодск с его царским дворцом-дачей, переданным крестьянам, где сейчас расположен прекрасный оздоровительный курорт. Оттуда переберетесь в Грузию – эта страна исстари привлекала русских поэтов-классиков: Пушкина, Лермонтова, а сегодня привлекает американский капитал – Ваш Аверелл Гарриман владеет там одной из самой крупной концессией по добыче марганцевой руды в Чиатура. Я завтра же приготовлю Вам рекомендательные письма для наших местных партийных товарищей. Поверьте, Вас ждет очаровательное путешествие».