მამიდაჩემი, მზეთუნახავი, ორი მიზეზის გამო არ უყვარდათ:  საზიზღარი ხასიათი ჰქონდა, ენა კი, აი, რომ წვერით გამოგეჭიმათ პირიდან და ზედ ფუტკარი დაგესვათ, კი ვერ დანესტრავდა, სული იქით ამოხდებოდა!  ამ ორი ცეროდენა წვრილმანით განსხვავდებოდა იგი დედისგან,  ანასტასიასაგან – ბებიაჩემისგან, რომელიც ჩვენს ქალაქში თეთრ ცხენზე ამხედრებული შემოვიდა და შავით წავიდა, ხოლო შემდეგ მიწაში ჩასვლა,  მისგან აღმოცენება და ცარიელ ქუჩებში დარჩენილი უსაქმურების შეგროვება დაიწყო; და უკვე ბავშვები დადიოდნენ სასაფლაოზე, რომ ენახათ, როგორ ამოჰყავდათ ანასტასია საფლავიდან, როგორ ქვითინებდნენ, ყვიროდნენ და ჭყიოდნენ და უცებ დუმდებოდნენ გაოგნებულები: „ჩიბუხი არაა! კომპასი?  კომპასიც არაა! არც მჯეროდა! მე ვერ გამაცურებ!“ – შემდეგ სწრაფად იშლებოდნენ, თითქმის სირბილით, არ ელოდებოდნენ, როგორ გადაიტანენ ანასტასიას და ჩრდილში დააწვენდნენ, მიწასაც დააყრიდნენ, მაგრამ უკვე ჩუმად. და ყოველ ჯერზე, ლეგენდის მიხედვით, ბებიაჩემი შესანიშნავად გამოიყურებოდა. თითქმის როგორც მამიდაჩემი – ენით აღუწერელი მზეთუნახავი, ოღონდ მდუმარე. 

ამასთან, როდესაც ანასტასიას მარხავდნენ სულ-სულ-სულ პირველად – ესე იგი, არასაბოლოოდ, – თურმე ზაფხული ყოფილა და უეცრად წვიმას ნათელი ცა ჩამოუქცევია და შემდეგ თოვლიც მოსულა – ფიფქები ყვავილებად ცვიოდნენ – და მატარებელი სულმოუთქმელად გაჭედილა ქალაქის შემოსასვლელში, ხოლო საავტომობილო გზა მაშინვე გადარეცხილა. ეს მოვლენა – ზაფხულის თოვლი მაქვს მხედველობაში და არა ის, მატარებელი რომ გაიჭედა, ეგ ჩვენთან სულ იჭედებოდა, ბებერივით უჭირდა აღმართი და კიდევ უფრო უჭირდა იქიდან ჩამოსვლა – მცხოვრებლების მეხსიერებაში ყოველგვარი დაგეროტიპის გარეშეც დარჩებოდა, მაგრამ ადგილობრივმა ფოტოგრაფმა, სახელგანთქმული დოდიკ ლოლაშვილის მამამ, თოვლში თავისი უზარმაზარი ფოტოაპარატი გამოიტანა, პირსახოცი გადააფარა და სამგლოვიარო პროცესიის ხალხს სასაფლაომდე მიატანინა. შავი ყუთი აწეული ხელებით მიჰქონდათ, როგორც საკვირველჩიტიანი გალია და ყველას უნდოდა ყუთს შეხებოდა – მოეკითხათ ჩიტუნია, სანამ იქ იჯდა და არ გამოფრენილა და ისინი, ვინც პროცესიას წინ მიუძღოდნენ და ბებიაჩემს მიასვენებდნენ, ხელების გამოთავისუფლებას ჩქარობდნენ და ამიტომ კი არ მიდიოდნენ, მირბოდნენ. აი ასე კრძალავდნენ ანასტასიას სულ-სულ პირველ ჯერზე – ზაფხულში, სირბილსა და თოვლში. შემდეგ დოდიკ ლოლაშვილის მამამ, აი, იმ დოდიკის, რომელსაც ზამთარ-ზაფხულ დედა სულ ეძახდა,  დოდიკ, ჩაიცვი პალტო! – გაუშალა თავის აპარატს ფეხები და გამოაცხადა,  რომ ახლა, ბოლოს და ბოლოს, გამოფრინდებოდა ჩიტი. და მხოლოდ მაშინ გაახსენდა ყველას, რომ, ალბათ, მამიდაჩემს უნდა დალოდებოდნენ,  რომელმაც უკვე მთელი კვირაა, ვერ ჩამოაღწია ქალაქში ან გაჭედილი მატარებლით ან ავტომობილით გადარეცხილ გზაზე. და ხალხი გარინდული იყო ღია კუბოსთან – ერთი-ორი-სამი-ოთხი… რვავე და დანარჩენები, – თოვლი ფარავდა მათ ფიფქ-ყვავილებით, ჩიტი ფარდების მიღმა იჯდა და გამოსაფრენად ემზადებოდა და ხალხი იცდიდა. აქ ვიღაცამ სასიხარულო ამბავი მოიტანა, რომ ცისფერი ხიდის იქით, ზედ ქალაქის შემოსასვლელში,  ადგილი ჰქონდა ნიადაგის ჩამოშლას, ანუ მამიდაჩემი სასაფლაოს ვერაფრით ვერ მოაღწევდა – ვერც ქვეითად, ვერც ხოხვით, – და ყველა სასწრაფოდ შეუდგა უკანასკნელ ქვითინსა და წკმუტუნს. და სწორედ ამ წამს საიდანღაც ზემოდან – ზეციდან? – გამოჩნდა მამიდაჩემი. ამბობენ, რომ მაშინვე შეწყდა თოვლიც, წვიმაც, ქარიც, ღრუბლები გადაირეკა, მზე გამოვიდა და სიჩუმე ჩამოწვა. და ჩიტი გამოფრინდა. აი, ბატონო, დროით გახუნებული ფოტოგრაფია: ბებია წევს, მამიდა დგას, ირგვლივ ერთი-ორი სამი-ოთხი…რვავე ძმაა ცოლებითურთ და კიდევ კადრში შემძვრალი დანარჩენები – კაცები გამოყვანილი თვალებით, ქალები ბრაწით 

თავშალქვეშ და მათ უკან პატარა ნაჭერი ცისა, ჩემი სამშობლოს ცისა.   დოდიკ-ჩაიცვი-პალტო უკვე შემდეგ, როდესაც სახელგანთქმული კომპოზიტორი და დირიჟორი გახდა და მისგან ინტერვიუს იღებდნენ უცხოელი ჟურნალისტები, რომლებიც უცხოურ სიგარეტს ეწეოდნენ, ხოლო იგი ვერაფრით ამტკიცებდა, რომ ჩვეულებრივი ადამიანი იყო და არა მოკრეტინო გენიოსი, თუმც დილიდან საღამომდე პიანინოს ეჯდა შუაში ნახვრეტიან წითელ ბალიშზე და არ დგება, სანამ ყველაფერი არ გაუცურდებოდა თვალწინ შავ-თეთრი კლავიშების ფერში, და აქ გაიხსენებდა ამ ისტორიას კამერა ობსკურაზე. „მამაჩემი სალონში მუშაობდა და იგი ხშირად იღებდა (სასაფლაოს?) სუფთა ჰაერზე… მე ფოტოებს გაჩვენებთ, ჩემს ადვოკატებს მოელაპარაკეთ გამოქვეყნების უფლებებზე… ესაა პოეტესა ეთერი მიქელაძე… ცამდე მართალი ბრძანდებით, მზეთუნახავია…“ შემდეგ დოდიკ ჩაიცვი-პალტო თავისი მუსიკალური ყურის ბიბილოს ისრესდა, თვალებს ზეცისკენ აღმართავდა და წარმოიდგენდა მამიდაჩემს, რადგან „ბროდვეიზეც გამუდმებით ფიქრობდა თავის დიდ სიყვარულზე“, როგორც ეწერა ცალკე წიგნად გამოსულ მის ბიოგრაფიაში. ერთ სიტყვასაც არ იტყოდა იმაზე, რომ მისი მშობლები გვერდიგვერდ დაწვნენ თავიანთი ძველი სახლის ზღურბლთან – მსუქანი დედიკო და ფოტოგრაფი მამა – ხელი ხელს ჩასჭიდეს,  თითები ერთმანეთს გადააჭვდეს და შვილს გამოუცხადეს, ან ჩვენ ან ისო. და დოდიკმა საკუთარ მშობლებს ფართო ნაბიჯით გადააბიჯა და სახლიდან გავიდა ქარიან დღეს და პალტო არ ჩაიცვა. და აღარ დაბრუნებულა.  ცრემლიან წერილებს გზავნიდა, პატიებას ითხოვდა, იმეტებდა საჩუქრებსა და ფოტოებს, რომლებიც შემოხლართული იყო საავტორო უფლებებით,  როგორც ქორწინების ჯაჭვით. ამ ფოტოებზე ის ყოველთვის ფრაკში იყო,  ზამთარ-ზაფხულ. შემდეგ კი, როდესაც მშვიდობა აღარ იყო, მისმა დედიკომ,  რომელმაც მამიკოზე მეტ ხანს იცოცხლა, ქალები ხომ საერთოდ მეტს ცოცხლობენ, თუმცა საკითხავია, რატომ, ჩააკითხა დოდიკს ამერიკაში და იქიდან დარეკა ცენტრალურ მაღაროში, სადაც ქალაქის ერთადერთი ტელეფონი მუშაობდა, რათა შეეტყობინებინა ჩვენთვის, რომ აღარასოდეს არ დაბრუნდებოდა, და რომ ჩვენ ყველანი ტ-ში წავსულიყავით, „და ამდენ ხანს რატომ ვიტანჯებოდი მაგ თქვენს ქვანახშირის ორმოში?“ დოდიკის მამას,  სხვათა შორის, ეკუთვნის მთელი თეორია, რომ მამიდაჩემი ყინულოვან წყალში ჩაისახა და აქიდან მომდინარეობს მისი აუტანელი ხასიათი, ხოლო დოდიკის დედამ, სონია დეიდამ, საკუთარი ხელით მოქსოვა სწორედ ის,  შუაში ნახვრეტიანი ხავერდის ბალიში, რომელსაც დოდიკი არასოდეს არ იშორებდა – როგორც ხანგრძლივი მოთმინების სიმბოლოსა და ბუასილის უებრო წამალს. ჯერ კიდევ მანამდე, სანამ დოდიკ-ჩაიცვი-პალტო თავის მშობლებს ფართო ნაბიჯით გადააბიჯებდა, მამიდაჩემმა, ეთერ მიქელაძემ,  დატოვა ჩვენი მაღაროელთა ქალაქი და ქვეყანა, რომელიც ინგრეოდა და ევროპა, რომელიც ერთიანდებოდა, და ეს სამუდამოდ გააკეთა. ახლა იგი ოკეანის მიღმა, მონრეალში ცხოვრობდა, კონტრასტების ქალაქში – ჩვენ სულ ასე მოვიხსენიებდით ქალაქებს, სადაც არასოდეს არ ვყოფილვართ, – და ჩვენ მივხვდით, რომ მას მეტად ვეღარასოდეს ვერ ვნახავდით. მას აყვნენ და სხვადასხვა ქვეყანაში გაფრინდნენ მამაჩემის ძმები – ერთი-ორი-სამი-ოთხი და დანომრილი დანარჩენები, ამ რვიდან ტბისპირა სახლში გაიჩხირა,  როგორც ლურსმანი კედელში, მხოლოდ მამაჩემი. მე ვტიროდი: იოლია პატარა გულის დიდი უბედურებით გატეხვა. ჩემს ყურებში გველად შემოსრიალდა სიჩუმე. არ ვიცი, რომელმა ჩიტმა მიუტანა ამბავი ამაზე ეთერს,  მაგრამ მან დაიწყო ჩემთვის წერილების გამოგზავნა, თუმცა მე ჯერ კითხვაც არ ვიცოდი. „პოეტუკა ვარ, მამიდაშენი…“ მისი წერილები ყოველ ჯერზე მოდიოდა იმ დღეს, როდესაც ქარი ცხრა ჯვრის მთიდან, ცისფერი ხიდიდან უბერავდა და აი, მე უკვე ადრეულ ბავშვობაში გავარკვიე, როგორ უნდა განსაზღვრო ქარის მიმართულება – ნერწყვით უნდა დაისველო თითი, მაღლა ასწიო და ელოდო, ელოდო, ელოდო. მერე ჩვენთან დაიხურა ქვანახშირის მაღაროები და ცენტრალურიც კი სანახევროდ მუშაობდა, შეწყდა ავტობუსებისა და ერთადერთი მატარებლის რეგულარული მოძრაობა, თუმცა მატარებელს ადრეც უჭირდა მთაში ამოსვლა, მთელი ახალგაზრდობა გაიკრიფა და ჩვენს ქალაქში დავრჩით მხოლოდ ჩვენ – ბავშვები, მოხუცები და ფოტოები. და მშვიდობა აღარ იყო. 

მამაჩემი დამატარებდა ცარიელ ქალაქში და მიხსნიდა, ვინ სად და როგორ ცხოვრობდა. მას ეშინოდა, რომ ისიც კი დამავიწყდებოდა, რაც არასოდეს არ მცოდნია. რაღაცნაირად ჩვენი ქვანახშირის ორმოს ყველა მცხოვრები ერთმანეთთან იყო დაკავშირებული – ნათესაობის ან მეგობრობის კავშირებით. ა ნ თუნდაც სიძულვილისა, რომელიც მზრუნველობით გადაეცემოდა თაობიდან თაობას. მამაჩემმა ჩემთვის ააგო ჩვენი მძლავრი საგვარეულო ხე და მე მასზე, როგორც სახანძრო კიბეზე, ისე დავრბოდი ზევით-ქვევით. ხის ფესვებში საცირკო ძალოვანივით იდგა ბებია ანასტასია, მის გვერდით იჯდა ულვაშა პაპა ლევანი, ხოლო ნაძვის ხის სათამაშოებივით ტოტებს მიმაგრებული იყვნენ მათი შვილები – რვა ძმა და მამიდაჩემი, ერთადერთი გოგონა ოჯახში. მამაჩემი დიდი ვერაფერი მთხრობელი იყო, სამაგიეროდ ბრწყინვალე მკითხველი იყო. მამიდაჩემის ლექსებს მიკითხავდა და თვალწინ მიდგებოდნენ ცეცხლის ალივით წითელი ფანტომები. ყველაფერს ვხედავდი: პაემნებს პარკში, ტბაზე ცურვას,  ქორწილებს, ჭადრაკის ტურნირებს, ლაზღანდარობას ქალაქის საპარიკმახეროში, ორთევზიან (ქეთო და კოტე) ტბორს, ფილმებს ღია კინოთეატრში, საბაგირო გზას რკინის კაბინებით, აღლუმს, ბანტიან გიტარებს, პიონერთა რიგებში მიღებას, ჩაის კრეფას, რთველს, სიმინდის მოსავლის მოწევას, ნახშირისგან ჩაშავებულ თვალებიან მაღაროელებსა და ქარს. აი, კომუნისტები მთიდან ცხრა ჯვარს ხსნიან და შეშად ხერხავენ, აი,  ბებია ანასტასიას მიწაში უშვებენ და ისევ ეძებენ ჩიბუხსა და სამთო კომპასს,  სადაც ერთი ისარი გულით მთავრდება… და კიდევ უცნაური, ჩემთვის გაუგებარი ლექსი: „უბედურების ტყვეობაში მიხდება ყოფნა…“ 

Dass meine Tante, diese schöne Frau, nicht gemocht wurde, hatte zwei Gründe: Ihr Charakter war fies, und ihre Zunge … Hätte man sie ihr an der Spitze aus dem Mund gezogen und eine Biene daraufgesetzt – die Biene hätte nicht gestochen, sie wäre krepiert! Na gut, zwei läppische Petitessen, die sie von ihrer Mutter Anastasija unterschieden, meiner Großmutter, die auf einem weißen Pferd in die Stadt eingeritten war und sie auf einem schwarzen wieder verließ, die in die Erde einging und wieder daraus hervorwuchs, was die wenigen Gaffer, die es in den menschenleeren Straßen noch gab, mobilisierte; selbst die Kinder liefen auf den Friedhof, um zu sehen, wie Anastasija mit viel Barmen und Lamentieren aus dem Grab geholt wurde, aber am Ende verstummten sie alle, waren perplex: „Das Rohr ist nicht da! Und wo ist der Kompass? Auch kein Kompass! Ich habs gleich nicht geglaubt! Mich könnt ihr nicht verarschen …“ – und hatten es eilig davonzukommen, rannten beinahe, warteten nicht, bis Anastasija beiseite getragen, in den Schatten gelegt und mit Erde bestreut war, da herrschte schon Totenstille. Und jedesmal, so geht die Legende, habe meine Großmutter blendend ausgesehen, bildschön wie meine Tante – nur dass sie schwieg. 

Als Anastasija zum ersten Mal, also sagen wir: vorläufig begraben wurde, war Sommer, aber plötzlich schüttete es aus heiterem Himmel, und anschließend … schneite es. Flocken, die wie Blüten aussahen. Augenblicklich blieb die Eisenbahn vor der Stadt stecken, und die Autostraße hatte es auch gleich weggespült. Dieses außerordentliche Ereignis – ich meine nicht, dass der Zug steckenblieb, das geschah immerzu, er tat sich schwer bergauf, wie ein alter Mann, bergab war es noch schwieriger – nein, aber Schnee im Sommer, das hätten sich die Einwohner auch ohne Daguerrotypie gemerkt, aber der örtliche Photograph, Vater des berühmten Dodik Lolaschwili, trug seinen riesigen Photoapparat hinaus in den Schnee, deckte ihn mit einem Handtuch ab und schleppte ihn mit Hilfe der Trauerkolonne zum Friedhof. So sorgsam wurde der schwarze Kasten auf Händen getragen, als wäre es der Käfig für das wundersame Vögelchen, und alle wollten ihm einmal die Hand aufgelegt haben, um dem Vögelchen, solange es noch nicht ausgeflogen war, Grüßgott zu sagen; die aber vorneweg gingen und meine Großmutter schleppten, beeilten sich, die Hände freizubekommen, weswegen sie weniger gingen als rannten. So wurde Anastasija das allererste Mal zu Grabe getragen, sommers im Schnee und im Laufschritt. Dann stellte der Photograph, was der Vater von Dodik Lolaschwili war – jenem kleinen Dodik, dem die Mama ständig, sommers wie winters, in den Ohren gelegen hatte: Dodik, chaivtsi palto!* – er klappte sein Stativ auf und verkündete, das Vögelchen würde jetzt gleich hervorkommen. Und erst da fiel den Leuten ein, dass es sich wohl gehörte, auf meine Tante zu warten, die schon eine geschlagene Woche nach hier unterwegs war im steckengebliebenen Zug oder im Auto auf weggeschwemmter Straße. Also erstarrten die Brüder unverrichteter Dinge über dem offenen Grab: Nummer eins und Nummer zwei und Nummer drei und Nummer vier …. alle acht und die übrigen Anwesenden ebenso, die Blütenschneeflocken setzten sich auf sie, das Vögelchen hockte unter dem Tuch und wollte hervor, man wartete. Bis einer mit der frohen Kunde eintraf, eingangs der Stadt, hinter der Blauen Brücke, habe es einen Erdrutsch gegeben, wodurch meine Tante endgültig keine Chance mehr hatte, den Friedhof zu erreichen, auch nicht zu Fuß, nicht mal auf allen Vieren – so dass nun alle möglichst schnell mit ihrem Heulen und Klagen an ein Ende kamen. In dem Moment tauchte – anscheinend irgendwie von oben, vom Himmel her –  meine Tante auf. Im nämlichen Moment, so sagt man, habe es zu schneien, zu regnen und zu wehen aufgehört, die Wolken fuhren auseinander, die Sonne erschien, und es trat Stille ein. Und das Vögelchen kam hervor! Hier das Photo, ein wenig angerostet von der Zeit: Da liegt die Oma, da steht die Tante und um sie herum Nummer eins, zwei, drei, vier … alle acht Brüder mit ihren Frauen, und auch die übrigen Anwesenden sind mit auf dem Bild, Männer mit schwarz umrandeten Augen, Frauen mit Dutt unterm Kopftuch, und dahinter ein kleines Stück vom Himmel, dem unserer Heimat.

Dodik-zieh-den-Mantel-an hat später, als er schon ein berühmter Komponist und Dirigent war und von ausländischen Journalisten interviewt wurde, die ausländische Zigaretten rauchten, und er nicht wusste, wie beweisen, dass er ein einfacher Mensch war und kein abgefucktes Genie, auch wenn er von früh bis abends wie angewachsen auf einem roten Kissen mit Loch in der Mitte vorm Piano saß, bis ihm die schwarz-weiße Klaviatur vor den Augen verschwamm, die alte Geschichte von der Camera obscura hervorgeholt. „Also mein Vater hat im Atelier, aber auch viel an der frischen Luft gearbeitet…“ (frische Luft auf dem Friedhof?), „…ich zeige Ihnen die Bilder, über die Abdruckrechte verhandeln Sie mit meinem Anwalt … Das hier ist die Dichterin Eteri Mikeladse … schöne Frau, wohl wahr…“ Worauf sich Dodik-zieh-den-Mantel-an ins Läppchen seines hochmusikalischen Ohrs zwickte, die Augen zum Himmel verdrehte und meiner Tante gedachte, denn „noch am Broadway musste er beständig an seine große Liebe denken“, wie es in seiner Biografie stand, die in Buchform vorlag. Kein Wort davon, dass seine Eltern – die dicke Mama und der fotografierende Vater – sich nebeneinander vor der Schwelle ihres morschen Hauses quergelegt hatten, Hand in Hand mit verschränkten Fingern, und verkündet: die oder wir! Dodik aber war mit einem großen Schritt über seine leiblichen Eltern hinweggestiegen, ging von dannen an einem stürmischen Tag, ohne Mantel, und kehrte nie zurück. Schickte später allerlei tränenreiche Briefe, in denen er um Vergebung bat, ließ Geschenke überbringen und Photos, eingeschnürt von Autorenrechten wie manch einer von den Fesseln der Ehe, Photos von sich im ewigen Frack, ob Sommer oder Winter. Bis eines Tages die Welt plötzlich nicht mehr dieselbe war und Mama – schon ohne Papa, Frauen leben ja meistens länger, fragt sich warum – bei Dodik in Amerika landete und von da im Zentralschacht anrief, denn die hatten das einzig funktionierende Telefon in der ganzen Stadt, um zu verkünden, sie käme nicht zurück, und wir könnten sie alle am A… – „ich frage mich, wieso ich es so lange ausgehalten habe in euerm elenden Kohlenloch?“  Auf Dodik geht übrigens die Hypothese zurück, meine Tante sei im eiskalten Wasser gezeugt worden, daher ihr unausstehlicher Charakter. Dodiks Mutter wiederum, Tante Sonja, nähte eigenhändig das rote Samtkissen mit dem Loch in der Mitte, von dem Dodik sich niemals trennt – Sinnbild seiner Engelsgeduld und zugleich ein zuverlässiges Mittel gegen Hämorrhoiden.

Aber noch bevor Dodik-zieh-den-Mantel-an mit großem Schritt über seine Eltern hinweggestiegen war, hatte meine Tante Eteri Mikeladse unser Bergbaustädtchen und das zerfallende Land verlassen, dem eben sich vereinigenden Europa den Rücken gekehrt, auf immer und ewig. Sie lebte nun jenseits des Ozeans in Montreal (Stadt der Kontraste – so hatte es bei uns immer geheißen von Städten, in denen wir noch nie gewesen waren), und uns war klar, dass wir die Tante nie wiedersehen würden. Nach ihr machten sich auch die Brüder meines Vaters auf die Socken, flogen in alle vier Winde: Nummer eins, zwei, drei, vier und so weiter, nur einer von den acht blieb hocken, klemmte fest in dem Haus am See wie ein Nagel in der Wand, und das war mein Vater. Ich war damals beständig am Heulen: Wie leicht bricht so ein kleines Jungenherz von einem großen Leid. Die Stille kroch in mein Ohr wie ein Lindwurm. Ich weiß nicht, welcher Vogel es war, der die Kunde davon meiner Tante Eteri zutrug, jedenfalls begann sie mir Briefe zu schreiben, obwohl ich noch gar nicht lesen konnte. „Ich, deine Tante, die Dichterin …“ Immer dann, wenn der Wind aus Richtung der Neun Bergkreuze wehte, von der Blauen Brücke her, traf ein Brief von ihr ein, weshalb ich noch im zartesten Alter die Windrichtung zu bestimmen lernte: Man leckt sich einen Finger nass, hebt ihn in die Höhe, und dann heißt es warten, warten, warten. Später machten bei uns die Kohlegruben dicht, selbst der Zentralschacht arbeitete nur noch mit halber Kraft, weswegen der reguläre Busverkehr eingestellt wurde und mit ihm der einzige Zug, der ja auch schon zuvor nur mit Ach und Krach den Berg heraufgekrochen war, alle jungen Leute zogen weg, nur wir, die Kinder, blieben zurück und die alten Leute mit den alten Photos. Und die Welt war nicht mehr da.

Mein Vater führte mich durch die leere Stadt und erklärte mir, wer wo wie gewohnt hatte. Er fürchtete, ich würde alles vergessen, selbst das, was ich nie gewusst hatte. Irgendwie waren sämtliche Einwohner in unserem Kohlenloch miteinander verbandelt gewesen – wenn nicht verwandschaftlich, dann als Freunde. Oder aber durch einen Hass, der sorgsam von Generation zu Generation weitergegeben wurde. Mein Vater baute unseren mächtigen Stammbaum vor mir auf, und ich kletterte darin auf und ab wie auf einer Feuerleiter. An den Wurzeln des Baums stand – wie in einer Zirkusakrobatiknummer der kräftige Untermann – Großmutter Anastasija, mit dem schnurrbärtigen Großvater Levan an ihrer Seite, und in den Ästen hingen wie Weihnachtschmuck ihre Kinder – acht Brüder und meine Tante, das einzige Mädchen in der Familie. Mein Vater war kein sonderlich guter Erzähler, doch ein umso besserer Rezitator. Ganz wunderbar trug er mir die Verse meiner Tante vor, dass die Phantome nur so vor meinem inneren Auge aufflammten. Alles konnte ich sehen: die Rendezvous im Park, das Wettschwimmen im See, Hochzeiten, Schachturniere, die Gespräche beim städtischen Frisör, den Teich mit den zwei Fischen Kete und Kote, die Filme im Freilichtkino, die Seilbahn mit den eisernen Kabinen, die Parade, Gitarren mit Schleifen am Hals, den Eintritt bei den Pionieren, die Weinlese, Tee- und Maisernte, die Bergleute mit den von der Kohle geschwärzten Augenrändern, den Wind. Da fällen die Kommunisten die neun Kreuze am Berg und sägen sie zu Brennholz, da wird Großmutter Anastasija zu Grabe getragen, und alle suchen das Hörrohr und den Geologenkompass, dessen eines Zeigerende in einem Herzchen endet … Und außerdem waren da noch seltsame Verse, die ich nicht verstand: Ich lebe in des Unglücks Haft …

Ma tante était une belle femme que l’on n’aimait pas pour deux raisons : elle avait un sale caractère et sa langue… Si on la lui tirait pour déposer une abeille sur la pointe, l’abeille ne l’aurait pas piquée : elle aurait agonisé ! Ces deux minuscules broutilles la distinguaient de sa mère, Anastasia, ma grand-mère, qui était arrivée en ville, chez nous, sur un cheval blanc, et en était partie sur un cheval noir, avant de s’enfoncer sous terre et de réapparaître pour rassembler les badauds attardés dans les rues désertes ; même les enfants allaient au cimetière pour voir déterrer Anastasia de sa tombe, sous les sanglots, les cris et les  piaillements, et soudain tous se taisaient, stupéfiés, puis s’écriaient : « Où est le cornet ? Et la boussole ! Mais où est la boussole ? Je ne l’aurais pas cru ! On se moque de nous ! » On se dispersait alors à la va-vite, presque en courant, sans attendre qu’on ait transporté Anastasia à l’ombre et qu’on l’ait recouverte de terre, mais en silence cette fois. La légende dit que chaque fois ma grand-mère était superbe. À peu près comme ma tante : une beauté resplendissante, mais taiseuse désormais.  

D’ailleurs, quand on avait enterré Anastasia la toute première fois – pas de façon définitive, donc – c’était, voyez-vous, en été ; la pluie s’était soudain abattue d’un ciel sans nuages, puis la neige était tombée en flocons, comme de petites fleurs ; un train était aussitôt resté bloqué aux abords de la ville, la route avait été tout de suite inondée. Cet événement – je veux dire la neige en plein été, non pas le train bloqué, car chez nous il l’était en permanence, tel un vieillard qui a du mal à gravir la montagne et plus de mal encore à en descendre – serait resté inscrit dans la mémoire des habitants sans le moindre cliché, mais le photographe local, le père du célèbre Dodik Lolachvili, avait soulevé de sous la neige son énorme chambre photographique, il l’avait enveloppée dans une serviette et l’avait emportée jusqu’au cimetière à l’aide de la foule en deuil. On tenait la boîte noire à bout de bras, telle une cage où était enfermé un oiseau bizarre, et tout le monde voulait poser la main dessus pour saluer l’oiseau, tant qu’il était à l’intérieur et ne s’était pas envolé ; ceux qui marchaient en avant de la procession et portaient ma grand-mère se dépêchaient de libérer leurs mains et, par conséquent, ils ne marchaient pas, mais ils couraient. C’est ainsi qu’on avait enterré Anastasia la toute première fois, en été, à la sauvette et sous la neige. Par la suite, le père de Dodik Lolachvili – Dodik à qui sa mère criait toujours quand il sortait : Dodik, tchaïtsvi palto !  (Dodik, mets ton manteau !), hiver comme été – écarta les pieds de son appareil et déclara : « Dans une seconde, le petit oiseau va sortir. » Ce n’est qu’à cet instant que tout le monde se souvint qu’il faudrait peut-être attendre que ma tante arrive, elle qui depuis une semaine essayait de rejoindre la ville, tantôt dans un train à l’arrêt, tantôt dans  une automobile sur la route inondée. Les huit au grand complet restaient figés au-dessus du cercueil ouvert, le Premier, le Deuxième, le troisième, le quatrième… et les autres que les flocons recouvraient de fleurs de neige ; le petit oiseau restait enfermé derrière le rideau, prêt à s’envoler, et ils attendaient. Quand soudain, quelqu’un annonça une nouvelle réjouissante : au-delà du pont Bleu, juste à l’entrée de la ville, s’était produit un glissement de terrain, autrement dit ma tante ne pouvait en aucune façon parvenir au cimetière, ni en marchant ni en rampant ; tout le monde s’empressa alors de verser une dernière larme et poussa un dernier gémissement. Sur ces entrefaites, venue d’on ne sait où – du ciel ? – ma tante apparut. On raconte qu’il cessa aussitôt de neiger, de pleuvoir, de venter, que les nuages se dispersèrent, le soleil émergea, le silence se fit. Et le petit oiseau sortit. La voilà cette photographie jaunie par le temps : ma grand-mère est couchée, ma tante est debout ; tout autour il y a le Premier, le Deuxième, le Troisième, le Quatrième… tous les huit frères avec leur épouse, et d’autres encore qui étaient entrés dans le cadre : des hommes aux yeux ombrés, des femmes aux bouclettes qui font la nique sous leur fichu, et derrière eux, un tout petit morceau de ciel, le ciel de ma patrie.  

Dodik-mets-ton-manteau, mais plus tard, alors qu’il était devenu un compositeur et un chef d’orchestre célèbre, et que des journalistes étrangers, fumant des cigarettes étrangères, l’interviewaient, tandis qu’il ne savait comment démontrer qu’il était un homme ordinaire et non un génie  demeuré, bien qu’il restât à son piano du matin au soir, assis  sur un coussin rouge avec un trou au milieu, et qu’il ne se levât pas tant que tout ne flottait pas devant ses yeux dans la lumière en noir et blanc du clavier, se rappela cette histoire à  propos de la chambre photographique. « Mon père travaillait dans un studio, mais il prenait souvent des photos en plein air (celui du cimetière ?)… Je vais vous montrer des photographies, mais mettez-vous d’accord avec mon avocat en ce qui concerne les droits de publication… Ici c’est la poétesse Eteri Mikeladze… Oui, vous avez raison, c’est une belle femme… » Et puis Dodik-mets-ton-manteau tiraillait le lobe de son oreille musicale, levait les yeux au ciel et présentait ma tante parce que « même à Broadway il ne cessait de penser à son grand amour », comme il était écrit dans sa biographie qu’un éditeur avait publiée. Et pas un mot sur le jour où ses parents s’étaient allongés l’un contre l’autre devant la porte de leur maison décrépite – sa petite maman rondouillarde et son papa photographe –, main dans la main, leurs doigts croisés les uns dans les autres, et ils lui avaient déclaré : « C’est nous ou c’est elle. » Dodik était alors passé par-dessus ses parents en faisant un pas de géant et il avait quitté la maison par un jour venteux, sans son manteau. Et il n’était jamais revenu. Il avait envoyé des lettres larmoyantes, les suppliant de lui pardonner, il leur faisait parvenir des cadeaux et des photographies empêtrées dans des droits d’auteur, comme dans les chaînes du mariage, et sur elles il était toujours en habit, hiver comme été. Et puis, quand le monde eut disparu, sa petite maman, qui avait vécu plus longtemps que son petit papa – les femmes vivent généralement plus longtemps, allez savoir pourquoi – , avait réussi à parvenir jusque chez Dodik, en  Amérique, d’où elle avait téléphoné à la mine centrale où fonctionnait le seul téléphone de la ville, afin de faire savoir qu’elle ne reviendrait plus jamais et nous disant à tous d’aller nous faire foutre, « et pourquoi ai-je souffert aussi  longtemps là-bas, dans votre trou charbonneux ? » Le père de Dodik a d’ailleurs sa théorie selon laquelle ma tante fut conçue dans de l’eau glacée, d’où son caractère insupportable, et c’est la mère de Dodik, tante Sonia, qui avait cousu de ses propres mains ce coussin de velours rouge avec un trou au milieu, dont Dodik ne se séparait jamais, symbole de longanimité, mais aussi un moyen sûr contre les hémorroïdes.  

Mais avant que Dodik-mets-ton-manteau n’accomplisse ce grand pas au-dessus de ses parents, ma tante, Eteri Mikeladze, avait abandonné notre ville minière et le pays qui partait en ruine, ainsi que l’Europe qui s’unissait, et cela pour toujours. Elle vivait désormais au-delà de l’Océan, à Montréal, une ville de contrastes, comme on nous disait toujours quand on nous parlait des villes où nous n’étions jamais allés, et nous avions compris que nous ne la reverrions plus. Les frères de mon père partirent ensuite dans toutes les directions, ils s’envolèrent vers différents pays, le Premier, le Deuxième, le Troisième, le Quatrième, tous autant qu’ils étaient, et parmi les huit, un seul resta fixé dans la maison près du lac, comme un clou dans un mur, ce fut mon père. Je pleurais : il est facile de briser un petit cœur avec un grand chagrin. Le silence s’insinua dans mes oreilles comme un serpent. Je ne sais quel petit oiseau le fit savoir à Eteri qui se mit à m’envoyer des lettres, alors que je ne savais pas encore lire. « Je suis la poésie, tu es resté ma vie… » Chaque fois, ses lettres arrivaient le jour où le vent soufflait de la montagne des Neuf Croix, depuis le pont Bleu, et c’est ainsi que dès ma petite enfance je compris comment déterminer la direction du vent : il faut mouiller un doigt avec de la salive, le lever, et attendre, attendre, attendre. Et puis on ferma chez nous des mines de charbon et même la mine centrale ne fonctionna plus que cahin caha ; les bus et le seul train cessèrent de circuler régulièrement, tous les jeunes se dispersèrent, et en ville il ne resta que nous – les enfants, les vieillards et les photographies. Et le monde n’exista plus.  

Mon père m’emmenait promener dans la ville déserte et me racontait qui avait vécu à tel ou tel endroit, et comment. Il craignait que j’oublie même ce que je n’avais jamais su. D’une façon ou d’une autre, tous les habitants de notre trou charbonneux étaient soudés par les jougs familiaux ou les relations amicales. Ou même par une haine, soigneusement transmise de génération en génération. Mon père avait créé pour moi un arbre généalogique imposant sur lequel je grimpais et je descendais comme sur une échelle de pompier. Dans les racines de l’arbre, tel un hercule de cirque, se lovait grand-mère Anastasia ; à côté d’elle, était assis grand-père Levan ; et telles des décorations d’un sapin de noël, étaient accrochés aux branches leurs enfants, les huit frères et ma tante, la seule fille de la famille. Mon père était un conteur médiocre, mais un lecteur magnifique, en revanche. Il me lisait des poèmes de ma tante et des fantômes surgissaient alors devant mes yeux, roux comme des flammes. Je voyais tout : les rencontres dans le parc, les courses de bateaux sur le lac, les noces, les tournois d’échecs, les palabres dans le salon de coiffure, l’étang avec ses deux poissons, Kéto et Koté, les films au cinéma en plein air, le téléphérique avec ses cabines métalliques, les parades, les guitares ornées de rubans, l’entrée chez les pionniers, la récolte du thé, la récolte du raisin, la récolte du maïs, les mineurs avec leurs yeux noircis par le charbon, et le vent. Et voilà que les communistes arrachaient les neuf croix de la montagne et les débitaient pour en faire du bois de chauffage, et voilà que l’on descendait en terre ma grand mère Anastasia, tandis que tout le monde cherchait son cornet et sa boussole de mineur avec un petit cœur l’extrémité d’une des aiguilles… Mais aussi des poèmes étranges que je ne comprenais pas : « Je vis prisonnière du malheur… »  

Mia zia, la bella, non l’amavano per due ragioni: aveva un caratteraccio, quanto alla lingua, a tirargliela fuori di bocca e posarci un’ape, l’ape invece che pungerla, ci sarebbe crepata!

Queste due ridicole sciocchezze la distinguevano da sua madre Anastasija, mia nonna, che aveva fatto il suo ingresso nella nostra città su un cavallo bianco e ne era uscita su uno nero, per poi finire sottoterra e spuntare di lì sotto, attirando i pochi curiosi rimasti in giro per le strade deserte; e pure i bambini erano andati al cimitero a guardare tirarla fuori dalla tomba, lacrime, urla e strilla, poi di colpo silenzio e incredulità: “Il cornetto acustico non c’è! E la bussola mineraria? Neanche quella c’è! Roba da non crederci! Io non ci casco!”, poi via tutti, ciascuno per la propria strada, in fretta e furia, senza nemmeno darsi il tempo di vedere spostare Anastasija e riadagiarla nel regno delle tenebre, coprirla di terra, ormai in totale silenzio. E ogni volta, secondo la leggenda, mia nonna risultava in gran forma. Suppergiù come la zia, bella come una dea, solo taciturna.

Tra l’altro quando la seppellirono la primissima volta – cioè non per sempre – pare fosse d’estate ed era scoppiato un temporale a ciel sereno, poi era venuto a nevicare, fiocchi grandi come fiori, il treno era rimasto bloccato alle porte della città e le strade tutte un pantano. Questo fatto, voglio dire la neve d’estate, e non il treno rimasto bloccato – non era una novità che rimanesse bloccato, arrancava a fatica su per la montagna, come un vecchiarello, e ancor più a fatica ne scendeva – sarebbe rimasto nella memoria degli abitanti senza bisogno di alcun dagherrotipo, se non fosse stato che il fotografo locale, il padre del famoso Dodik Lolašvili, non avesse portato all’aperto sotto la nevicata il suo ingombrante apparecchio fotografico coperto da un asciugamano e lo avesse trascinato fino al cimitero con l’aiuto del corteo funebre. La bara nera fu trasportata a braccia alzate come la gabbia di un uccello esotico e tutti volevano toccare la cassa con le mani, dare l’ultimo saluto all’uccello finché era chiuso lì dentro e non poteva volare via, e quelli che portavano mia nonna davanti al corteo, cercavano di liberarsi le braccia al più presto, perciò non camminavano, correvano. Così andò il funerale di Anastsija: d’estate, di corsa e sotto la neve. Poi il padre di Dodik Lolašvili, quel Dodik a cui la mamma gridava sempre dietro in georgiano: “Dodik, metti il cappotto!”, quell’estate-inverno, aprì il cavalletto della macchina fotografica e annunciò che ora l’uccello sarebbe finalmente volato via. E solo a quel punto a tutti venne in mente che si sarebbe dovuto aspettare mia zia, che già da una settimana si era messa in viaggio e stava per arrivare o sul treno rimasto bloccato o sulle strade impantanate. Infreddoliti sulla cassa aperta – Primo-Secondo-Terzo-Quarto… fino a Ottavio e tutti gli altri – la neve li copriva di fiocchi-fiori, l’uccello era dietro le tendine, pronto a slanciarsi in volo, e aspettavano. Fu allora che qualcuno portò la bella notizia della frana all’altezza del Ponte azzurro, l’ingresso alla città, quindi non c’era verso che mia zia riuscisse ad arrivare al cimitero, neanche strisciando, così tutti affrettarono i singhiozzi e le ultime lacrime. A quel punto dall’alto – da dove? dal cielo? – apparve mia zia. Dicono che smise subito di nevicare, di piovere, niente più vento, le nubi si dileguarono, il sole fece capolino e calò il silenzio. E l’uccello se ne volò via. Eccola, la fotografia sbiadita dal tempo: la nonna supina, la zia in piedi, attorno Primo-Secondo-Terzo-Quarto… fino a Ottavio, tutti i fratelli con le rispettive mogli, e si vedono anche gli altri: gli uomini con gli occhi marchiati di nero, le donne con la crocchia a cipolla sotto il fazzoletto, e sullo sfondo un pezzetto di cielo, il cielo della mia Patria.

Dodik-metti-il-cappotto molto dopo, quando era già diventato un celebre compositore e direttore d’orchestra e veniva intervistato da giornalisti stranieri che fumavano sigarette straniere, e lui non riusciva a dimostrare in nessun modo di essere un uomo comunissimo, non un genio svitato, anche se stava seduto al pianoforte da mane a sera su un cuscino rosso con un buco al centro senza mai alzarsi, finché davanti agli occhi tutto non gli fluttuava in un bianconero tastiera, si ricordò questa storia sulla camera oscura. “Mio padre lavorava in sala posa e spesso fotografava all’aria aperta (il cimitero?)… Le mostro le fotografie, per i diritti di pubblicazione parli con il mio avvocato… Questa è la poetessa Eteri Mikeladze… Sì, è vero, una bellissima donna…” Poi Dodik-metti-il-cappotto tormentandosi il lobo del suo orecchio musicale, volgeva lo sguardo al cielo e presentava mia zia, giacché “persino a Broadway non faceva che pensare al suo grande amore”, come si legge nella sua biografia, pubblicata a parte. E non una parola sul fatto che i genitori dormissero attaccati alla porta della loro casa fatiscente – la mamma rotondetta e il papà-fotografo – mano nella mano, dita intrecciate, gli avevano detto: o noi o lei. E Dodik li avevi scavalcati con un passo lungo ed era uscito nel vento del giorno e senza cappotto. Inviava lettere lacrimose, supplicanti il perdono, mandava regali e fotografie, incatenate ai diritti d’autore, come pastoie di un matrimonio, ed era sempre in frac, inverno o estate che fosse. Poi quando non ci fu più la pace, sua mamma, sopravvissuta al papà – le donne si sa vivono più a lungo – chissà perché raggiunse Dodik in America e di lì telefonò alla miniera centrale, dove c’era l’unico telefono funzionante in città, per comunicare che non sarebbe mai più tornata e che tutti noi ce ne andassimo a fan… “e chi me lo ha fatto fare di sputare sangue in quel vostro buco di carbone?” Al padre di Dodik, a proposito, si deve la teoria secondo cui mia zia fosse stata concepita nell’acqua ghiacciata, di qui sarebbe derivato il suo carattere insopportabile, mentre la mamma di Dodik, zia Sonja, cucì con le sue stesse mani proprio quel cuscino di velluto rosso con il buco al centro da cui Dodik non si separava mai, simbolo di pazienza infinita, ma anche palliativo sicuro contro le emorroidi.

Ma ancor prima che Dodik-metti-il-cappotto scavalcasse i suoi genitori con un passo lungo, mia zia Eteri Mikeladze lasciò la nostra città di minatori e il paese che andava in sfacelo e l’Europa che si univa, per non tornare mai più. Ora viveva oltreoceano, a Montreal, città dei contrasti – così da noi chiamavano le città dove non eravamo stati – e ci rendemmo conto che non l’avremmo più rivista. Le andarono dietro, ciascuno in un paese diverso, i fratelli di mio padre – Primo-Secondo-Terzo-Quarto e via dicendo, fra tutti nella casa sul lago rimase soltanto mio padre, come un chiodo piantato nel muro. Io piangevo: è facile rompere un piccolo cuore con un grande dolore. Nelle mie orecchie il silenzio s’insinuava come un serpente. Non so che uccellino sia andato a dirlo a Eteri, ma lei ha cominciato a mandarmi delle lettere, anche se io non sapevo leggere. “Tua zia, la poeta”. Le sue lettere arrivavano sempre quando il vento soffiava dal monte delle Dieci croci, dal Ponte azzurro, è una cosa che ho imparato sin da piccolo, come si fa a stabilire da che parte tira il vento: bisogna leccare l’indice e alzarlo in alto e aspettare, aspettare, aspettare.

Poi chiusero le miniere di carbone e persino quella centrale non lavorava più a pieno regime, si interruppe l’andirivieni degli autobus e dell’unico treno che tra l’altro anche prima saliva a stento su per la montagna, l’intera gioventù se n’era andata e nella nostra città eravamo rimasti solo noi, i bambini, i vecchi e i fotografi. Non c’era più la pace.

Mio padre mi portava in giro per la città deserta raccontandomi le storie di questo e di quello. Come se avesse paura che potessi dimenticare ciò che non avevo mai conosciuto. In un modo o nell’altro tutti gli abitanti del nostro buco di carbone erano legati a vicenda da vincoli di parentela o di amicizia. O anche d’odio, accuratamente trasmesso di generazione in generazione. Mio padre aveva ricostruito il nostro possente albero genealogico, e io lo percorrevo in su e in giù, come una scala antincendio. Alle radici dell’albero, come un maciste del circo, nonna Anastasija, accanto il baffuto nonno Levan e, aggrappati ai rami, come decorazioni natalizie, i loro figli – otto fratelli e mia zia, l’unica femmina della famiglia. Mio padre non era un gran che come narratore, in compenso sapeva declamare poesie. Mi recitava quelle di mia zia e davanti ai miei occhi apparivano fantasmi rossi come fiamme. Vedevo tutto: appuntamenti al parco, nuotate nel lago, matrimoni, tornei di scacchi, pettegolezzi dal parrucchiere, lo stagno con due pesciolini, Keto e Kote, il cinema all’aperto, la funivia, la sfilata, le chitarre infiocchettate, l’ammissione ai pionieri, la raccolta del tè, la vendemmia, la mietitura, i minatori con gli occhi marchiati di carbone e vento. Ecco i comunisti che svellono dalla montagna le dieci croci e ne fanno legna da ardere, e poi la nonna Anastasja calata nella fossa e tutti che cercano il cornetto acustico e la bussola mineraria con una lancetta dalla punta a cuore… e poi versi bizzarri, incomprensibili: “Vivo prigioniera della sventura…”